5. Бүтэй Бүлүү.

5. Бүтэй Бүлүү.

От редакции: мы продолжаем серию публикаций отрывков из материалов нюрбинского краеведа Сахса Тара о сохранившихся народных преданиях об истории саха. В 5 статье будет рассказано о драматичных событиях истории саха 17 века, связанных с вхождением Якутии в состав Российского государства.

Сахса Тар (Республика Саха, Нюрбинский улус).
10.04.2020 г.

Кэм хаамыытын баҕарбытыҥ да иһин кыайан тохтоппоккун. Барбыт баран иһиэҕэ, кэлиэхтээх кэлэн иһиэҕэ. Ол гынан баран биир киһи олоҕо дойду тутулун эмиэ уларытыан сөбүн былыргылар этэн кэбиспиттэр. Айыы аймаҕа сир үрдүгэр үтүөнү үксэтэ, үчүгэйи оҥорорго ананан кэлэр. Аллараа дойдуттан араас дьикти адьарайдар кубулунан тахсаннар орто дойду отуорун алдьатарга, мөкүнү оҥорорго анаан, ымсыы-ньэгэй быһыыны, ордуҕаргааһыны, сэнээһини, улаатымсыйыыны тарҕаталлар.
Быыһык кэм.
Саха быһаҕынан эрэ туттан бэйэтигэр наадалаах туттар тэрили аҕыйах кэм иһигэр кыһан оҥоруо. Күн ахсын туттуллар саха остуолун киэргэлинэн ытык мас буолар. Хатыҥтан, бэстэн оҥороллор. Сарсыардааҥы күөрчэҕи ытыйарга анаан хаптаҕай төгүрүк гына оҥороллор. Үс эбэтэр түөрт сиринэн дьөлөҕөстөөх буолар. Кытыытын төгүрүччү үөһээ аллараа өттүттэн, үс муннуктаах гына ойута быһаллар. Сойбут үүт үөһээ өттүн холбуйан ылан нэлэгэр соҕус намыһах кытыйаҕа кутан бастаан нэмин булуохха дылы бытааннык, онтон түргэтээн дагда ытыйан таһаараллар. Буруйа суох бастыҥ оҕо ытык салыыр чиэскэ тиксэр. Идэһэ муоһуттан быырпах, кымыс, арыы ытыйарга анаан эмиэ ытык оҥороллор. Ол тэҥэ хатыҥ мастан бэйэ бэйэтин иһигэр киллэрэн, эрийэ тутан эмиэ ытык оҥороллор. Сатаан ытыйар киһи ытыгынан ас бастыҥын оҥорор буоллагына, сатаабат киһи тугу да кыайан астыа суога. Син эмиэ ол курдук ытык курдук эргитэн саҥа олох ирдэбилэ тиийэн кэлбитэ. Күн судаар дьаһабылларыгар соруктарын таһынан, туспа бэйэлэрэ байар эрэ туһугар сылдьааччылар эмиэ бааллара. Уруу уустары кытта син биир тылы булан тэҥҥэ дьаһанан эрдэхтэринэ дьаһаах хомууругар тосту туора быһыылынааччылар өрө турууну таһаарбыттара. Иккистээн дьаһаагы көрдөөһүн,быдан дьылларга барбыттар ирээттэрин дьаһаах көрдөөһүн, үтүө дьоннорун аманаакка тутан ылааһын таһынан, сүөһүнү, оҕону, дьахтары суруйан барбыттара айдааны таһаарбыта. Кыра кыратык айдаан тахсара ханна барыай эрдэ да баар этэ.
Баһылай Поярков хамаандатынан хаһаактар Бөрө Бөтүҥнэри оҕолору дьахталлары тыыннаахтыы көмүскэл күүлэлэригэр хаайан баран уматан кэбиспиттэрэ. Сүөһүлэрин, сылгыларын үүрэн ылбыттара. Өрө туруу элбээбитигэр Поярков этэрээтин Амыырга ыыппыттара. 132 киһиттэн, 112-тэ хаһаак, 15-һэ булчут, 2 түүлээх ааҕааччы, 2 толмаач, 1 тимир ууһа баар этилэр. Этэрээт тэргэннээх, уотунан эстэр саалардаах этилэр.
Саҥа тойон Петр Головин олохтоохтор баайдарын, сүөһүлэрин, сылгыларын, хас киһи ханан кыстыырын, оттуур сирдэрин суруйтара анал дьону ыыппыта. Туора аймах, көстүбэт күүстэр ымсыырбатыннар диэн, сахалар хаһан да сүөһүлэрин, сылгыларын ахсаанын чуолкайдык эппэттэр. Ол курдук, биир тылы булбакка кэрийээччи хаһаактары өлөртөөн кэбиспиттэрэ.
Остуруогу тула 800-чэ саха боотурдара суос бэринэн мустан төгүрүйэн баран, дьиэлэригэр тарҕаспыттара. Бойобуода эбии кэлбит хаһаактары кытта чугас сытар аҕа уустарын кэрийэн, көрсүбүт дьонун тутаттаан аҕалбыта. Урукку таҥара итэҕэлигэр бэриниилээх, эрдэттэн сахалары кытта бииргэ олорбут уруу уустарын эмиэ тутан хаайталаабыттара.
Дьону муҥнуурга, эрэйдииргэ анаан тутуллубут дьиэтигэр, хаайа сытан муҥнаталаан, ээхтэрин этитэн баран, икки төгүл андаҕардарын кэспиттэри 23 саханы ыйаан өлөрбүттэрэ. Хаһан ханна баҕарар эппит тылларын кэспиттэри туораталлар:
1. Дыгын уола Уһун Ойуун – Хаҥалас.
2. Дыгын уола Бөдьөкө Бөҕө – Хаҥалас.
3. Дыгын уола Чаллаайы Бөҕө – Хаҥалас
4. Дыгын сиэнэ Откурай уола Дэлгий – Хаҥалас
5. Дыгын сиэнэ Откурай уола Тугурча – Хаҥалас
6. Өһөр уола Түрээ – Боотур Уус
7. Күлүкээн уола Чох – Боотур Уус
8. Хокуй уола Бадьайа – Боотур Уус
9. Онохо уола Оргуй – Бороҕон
10. Сыттыка – Бороҕон
11. Чорбох уола Сэлии – Бороҕон
12. Олоҕой уола Аҥхай – Нам
13. Дыгын сиэнэ Откурай уола Чымча – Атамай
14. Чымча уола Маалты – Атамай
15. Сөлчүк уола Кириҥэй – Байаҕантай
16. Бурдук уола Кумаас – Баатылы
17. Күскэс уола Чэнчи – Баатылы
18. Бахчаҕар уола Өндөрүүскэ – Боотур Уус
19. Үөчэй Баай – Боотур Уус
20. Оҥоло уола Ыйаах уол – Боотур Уус
21. Тоҥус Үбдэли – Наахара
22. Тоҕурах уола Бадьыр – Ийэкут (Якутск)
23. Мунду уола Бадыкый – Малдьагар.
Дьүпсүн аҕатын ууһун, 100 чэ киһитин, ол иһигэр оҕолору, дьахталлары күүлэҕэ хатанан саһан сыттахтарына, Өспөх аҕатын ууһун сэриилии сатаан баран эмиэ 100 тэн тахса киһини тыыннаахтыы уматан кэбиспиттэрэ.
Айдаан тахсан сахалар, уруу уустар бары түмсэн барбыттара. Хаһаактары кытта буккуһа олорор Нам кинээһэ Мымах, Уус Алдан кинээҺэ Лөкөй бэйэлэрин боотурдарын толору сэбилээн лууччалар диэки буолбуттара. Улахан сэрии саҕаланара муус тоҥот кэлэрин күүтэн турбута…
Хомус тыаһаата.
Ханна эрэ сииктик сайыны эргитэн таммахтар чоккураатылар, үрүйэлэр уһуннулар, күөрэгэй дьырылаата, кэҕэ эттэ. Аны оһуокайдаан, эһиэкэйдээн бардылар. Ырыа Быркынаа уола Таркаайы тойон, арыалдьыттарын кытта Сата уустарыттан, бэйэтин өтөҕөр Муоһааныга баран иһэн, аттарын сынньата Дьөҥкүүдэ эбэ кырдалыгар, Сиэн үрэх тоҕойугар тохтоон олорор. Хаҥалас эбэтэ кыһыҥҥыга бэлэмнэнэн, чуумпуран турар. Киэҥ иэнэ сиэркилэ ньуурунуу иһийбит, эбэтэр Эбэ хотун, эмиэ хомус тыаһыгар абылатан чуумпурда дуу, эбэтэр хаар түһүөн иннинэ эрдэлээн тоҥороору чуумпурда дуу.
Аана суох алдьархайтан хайдах да туора турар кыах суох буолан турар. Бэйэлэрин аймахтарын уонна ким кэлэн көмүскүөй? Айыы Аар Хаан аймаҕын аҕа баһылыга, Ырыа Быркынаа уола Таркаайы тойон, Һунтаартан Тойук Булгудах уола Түбэй, Алын Бүлүүттэн Ала Кырсын уола Бүлүүһүт Туймаада эбэ хотун айдаанын уоскута, үс муҥ ахсааннаах куйахтаах аттаах, толору сэптээх сэбиргэллээх, анал кыргыс үөрэхтээх боотурдары илдьэ айаҥҥа тураары, муус тоҥот буоларын көһүтэ сылдьаллар. Дьөҥкүүдэ эбэ күһүҥҥү уойбут соботун ыһыкка анаан үөлэ, кыратын хохту оҥоро сылдьар хамначчыттарга тохтоон, өл хабан ааһаары тохтообуттара.
Хомус ырыатыгар абылатан бары саҥата суох олордулар. Доҕорун сүтэрбит кыталык буолан ытаата, соҕотох туруйа хаһыытын санатта, оҕотун сүтэрбит ийэ аһыыта биир тэҥҥэ сүрэҕи долгутта. Чахчы киһи туохха да буккуйбат, аһыы кутурҕан ырыата…
Чуумпурбут халлааны сатарытан кутурҕан тойугар, тыал эмиэ кыттыста, энэлийэн, улуйан хара былыты халытан аҕалла, көрөн турдахтарына киэҥ дуол налыйбыт көрүҥэ уларыйа оҕуста.
Хаардаах самыыр ытыллан буурҕа түстэ. Кылгас кэмҥэ балаһа түһэн үөмэхтэс долгуннар күүгэннии сырыстылар, биэрэккэ охсуллан, туох да иһиллибэт буолла.
Күһүҥҥү халлаан уларыйа охсорун бары биллэллэр да, манна киэҥ сиргэ, икки көстөн ордук уһуннаах, көстөн ордук кэтиттээх эбэ буккулла охсоро түргэниттэн сөхтүлэр.
Балаһа кэлбитэ түргэнин курдук, сотору ааста, тыаһа илин диэки бара турда. Эбэ ньуура өссө да уоскуйа охсубакка, долгуннара намтаан, дьалкыйа сытта. Тыал намтаабытыгар, хомус тыаһа эмиэ иһиллэн кэллэ. Аргыый аҕайдык тугу эрэ ааспыты кэпсиирдии налыйбыт, син биир туох эрэ кэрэ өйдөбүлүн ахтардыы сэһэргиир…
Өлөрсөр охсуһар кытаанах санааны киэр илгэн саҥа ыра санаата киирэн кэллэ. Тоҕо охсуһа өлөрсө барыахтааҕый, бастаан иллэһиннэртээн көрдөххө? Былыыр былыргыттан, сах саҕаттан биир хааннаах, биир Иллээх Дойду оҕолоро, арахсан, баран эмиэ саҥаттан салҕаһан, Кыраай олохтоохторо Уруу Уустарга холбоһон, кыттыһан эрдэхтэрэ дии. Быйылгы айдааҥҥа сахалар уруу уустардыын холбоһон, сорох сахалар лууччалардыын кыттыһан бэйэ бэйэлэрин кытта охсустахтара дии. Икки утарыта турар өттүгэр сахалар да, лууччалар да бааллар. Икки өттүттэн буруйдаах булан боруллуохтаах…
Иһэллэр, Таркаайылар кэлэн иһэллэр диэн сурах эрдэ тиийбитэ. Туймаада хочотун саҥа олохтоохторо, оҥорбут дьыалаларыгар иэстэбил кэлэрэ буолуо диэн төһө да күүттэллэр, итиччэ эрдэ кэлиэхтэрэ дии санаабатахтара. Тоҥот түспүтүн кэннэ кэлиэхтэрэ диэбиттэрэ, эрдэлээтилэр, хаһаастарын элбэтэн, кириэппэһи бөҕөргөтөн охсуһууга бэлэмнэнэн барбыттара.
Эбии кэлбит 400 чокуур саалаах хаһаактар, 4 буораҕынан эстэр тэргэннэр, 7 ырааҕы ытар биссээл саалар бэйэлэрин миэстэлэрин урукку саалар, тэргэннэр быыстарыгар булбуттара. Арҕаа хаҥаластар эмиэ мустан сүтүктэрин иэстэһээри, ыраах чугас олорор аймахтарын хомуйсан барбыттара. Уустар саҥа ырааҕы ытар саалары оҥорбуттара, куйахтары элбэппиттэрэ.
Кыс хаар түһүөн иннинэ отут үс үрүҥ аттаах, үрүҥ таҥастаах, Ил бэлиэтэ бичиктээх дуоҕаны өрө туппутунан Таркаайы баатыр арыалдьыттарынаан тиийэн кэлэн, хайаларыгар да барбакка, Сайсары күөлүн үрдүгэр, Моҕол ураһа туруоран, Аар баҕах туруорбуттара. Манныгы күүппэтэх өлөрсүүлээх өстөөхтүүлэр, бэлэх туппутунан Таркаайыттан бэйэлэрэ көрдөһүүлээх тиийэллэригэр тиийбиттэрэ. Хайалара эрдэ тиийэр диэн, аны ол күрэҕэ буолбута.
Омолдоон Боотур кур оҕуһу кытта баайтаһын биэни сиэтэн кэлбитэ. Хаһаактар баайтаһын ынаҕы, атыыр сылгыны үүрэн аҕалбыттара. Икки өттүттэн тэҥҥэ кэриэтэ кэлбит илдьиттэри истэн баран Таркаайы баатыр, тойоттор бэйэлэрэ кэллиннэр диэбитэ. Тойоттор кэлэннэр, чахчы да кинилэртэн үрдүк мутукка турар, билиҥҥи күнүнэн буолбакка, ааспыт кэм Айыы Аар Хаан дьонун Ил тутулун кыйаарын олохтоохторун, билигин да чиҥник тутан олорор, Аҕа ууһун муҥур тойоно, тиийэн кэлбитин өйдөөбүттэрэ. Ордук кинилэри, бэйэлэрин боотурдарын илдьэ кэлбэккэ, Муҥ баһылыктарын Тойук Булгудах уола Түбэйи, Ала Кырсын уола Бүлүүһүтү арыалдьыттанан тиийэн кэлбитэ салыннарбыта.
Чахчы улахан кыахтаах, бэйэтин билиммит буолан итинник кэлбитин кинилэр өйдөөбүттэрэ. Бурайсыы туохтан тахсыбытын, икки өттүттэн кэпсээн биэрбиттэрэ. Буруйдаахтары дьүүллээһин эмиэ дьикти буолбута, буруйдаах хаһаактары, уонна манна кэлбэт гына этэн баран төттөрү дойдуларыгар арҕаа утаарбыттара, дьон тыыныгар турбут буруйдаах сахалары илин, сырыы аҕыйах сиригэр Дьааҥы хайатын уҥуор сүөһүлэрин, сылгыларын илдьэ олохсуйа көһөллөрүгэр дьаһайбыта.
Ил тэриллибит үөрүүтүгэр, бэлэх кэлбит баайтаһыннары тиэрэ көтөн, үөс үөстээн, малааһын оҥорбуттара. Үс күннээх түүн тохтообокко, Таркаайы чалбараҥа, Омолдоон уйгута тэриллибитэ.
Ырыаһыт манна ыллаабыта, тойуксут манна туойбута, олоҥхоһут оҕонньор олоҥхолообута, илии-атах күрэҕэ тэриллибитэ. Икки өттүттэн кур сылгы баһын төбөтүн миинньэн олорон, Оҕону, дьахтары кыдыйыыннан кыдьыгырбакка, Аар Айыылары өһүргэппэккэ, орто дойдуга иирсээн төрдүн кыттыһыннарбакка, бэйэлэрин икки ардыгар аны сэриилэспэккэ олорорго андаҕайбыттара. Эмиэ онуоха маныаха дылы Иллээх олох эргийбитэ. Атыы кутуу элбээбитэ, киһи аймах үксээбитэ.
Амыыр эбэҕэ баран, Богдо Хаан сэриитигэр хаайтаран олорон, өлбүт хаһаактарын этин сиэбит Поярков, дьону уматтарбыт Голобин дойдуларыгар тиийэн дьүүлгэ турбуттара.
Сайсары эбэ кытылыгар, Моҕол ураһа турбут сиригэр саҥа остуруок туппуттара, ону сөбүлээбэккэ, 1681 сыллаахха сир былдьаһан Аҕаа Хаҥалас саҥа баһылыга Дьэллик өрө туран утарылыспыта, да хотторбута. Саҥа кэлбит лууча бойобуодата Иван Васильевич Приклонский, дьону куттаары бааһырбыт Дьэллиги тыыннаахтыы тириитин сүллэрбитэ. Ыарахан кэргэнин иһин хайытан оҕотун хостоон, аҕатын тириитигэр суулаабыттара.
Мымах кинээс, уонна атын хаһаактар үҥсүү суруйан Москваҕа ыыппыттара. Ол кэнниттэн, саҥа тойоттор кэлэннэр, олохтоохторго ыарахан тыыннаммыт бойобуодалары дьүүлгэ ыыппыттара.
Тобольскайтан тэриллэн кэлэр уруу уустар хаһаактарын былаастара, Москваттан кэлэн дьаһайар бойобуодаларынан солбуллубута. Саарба, киис бултааһына аҕыйаан дьаһаах саһылынан уонна атын түүлээгинэн төлөнөрүн таһынан харчыннан төлөнөр буолбута. 1649 сылтан биир киис оннугар тыстаах, кутуруктаах икки кыһыл саһыл тириитин көрдүүллэрэ.
1662 сылтан дьаһаагы харчыннан төлүүр дьон баар буолбута бэлиэтэммит.
1768 сыллаахха Хаҥалас улууһун аҕа тойоно Соппуруон Сыраанап ыраахтаагыга тиийэн туруорсубут бастакы көрдөһүүтүнэн, дьаһаагы харчыннан солбуйуу буолбута.
Бойобуода Мөрүөн Черкашников дьаһалынан 1767-1768 сылларга үлэлээбит бастакы дьаһаах хамыыһыйатын уурааҕынан, түүлээх дьаһааҕын дууһаҕа түҥэтэн аан бастаан харчыннан түһэрбиттэрэ. Дьаһааҕы өлбүт киһиттэн эмиэ төлөтөллөрө.
Хаҥаластарга биирдии эр киһиэхэ тиксэринэн 1 солкуобай 21,4 харчы, Нам улууһугар 91,5 харчы, Бороҕоҥҥо 1 солкуобай 43,4 харчы. Хоту Ээдьээн оруодата кинээстэрэ Дьырдьыр уола Учакаан биирдии эр киһитигэр 2 солк 36 харчы буолбута.
Түүлээх бигэргэммит сыанатыттан улахан сыанаҕа турдаҕына ордубут харчытын дьаһаахха аахсыахха сөп буолбута. Кыайан төлөммөтөҕүнэ сүөһүтүн, ол суох буоллаҕына дьахтарын, оҕотун, аймаҕын ясыри диэн ааттаан кулут гыналлара, атыылыыр табаар оҥостоллоро. Ону сөбүлээбэккэ өрө туруулар кэмиттэн кэмигэр син биир буолаллара.