Эт-хаан тугу тулуйбата
Отуттан тахса кинигэни суруйбут поэт Леонид Андреевич Попов туруга улаханнык мөлтөөбүтэ. Бу сырыыга адьас мөлтөөбүтэ. Холку уонна эҕэлээх киһи буолан, кини аата-ахсаана суох бэргэтигэр-дьарҕатыгар соччо-бачча кыһаллыбат этэ: ким ыалдьыбатаҕа баарай? Айар үлэ олус уһаабыт муҥун-таҥын эбэтэр кэлии суруйааччылары кытары дохсун көрсүһүүлэр-чалбарыыннар кэннилэриттэн кини балыыһаҕа киирэрэ урукку да өттүгэр баар буолааччы. Онно киирэн эрэ, эмчиттэр маҥан халааттарын быыһыгар бэйэтин туругун туһунан саныыра. Сотору кэминэн, үтүөрэн-аматыйан, балыыһаттан уола хаан буолан тахсара уонна ахтыбыта бэрдиттэн идэтигэр төбөтүн оройунан түһэрэ: элбэхтик суруйара, бэчээттэнэрэ, суруйааччылар айдааннаах мунньахтарыгар кыттара. Быһата, эмиэ балыыһаланар төрүөттэрин мунньунан, бэйэтэ өйдүүрүнэн, чөл уонна айымньылаах олоҕунан олороро. Дьону үөрэтэн да кэбиспитэ: Леонид кыратык сыта түһүө уонна айгыраабыт туругун тупсаран тахсыаҕа. Оннук этэ, оннук буолуо…
Бу сырыыга барыта атыннык салаллан барбыта. Адьас куһаҕан өттүнэн эргийэн. Кини бэйэ ыккардыгар “дойдулуур” диэн ааттанар палаатаҕа соҕотоҕун сытара, сыччах, уһун да уһун туруупкалаларынан иҥэмтэлээх-эмтээх суурадаһыннары биэрии-киллэрии күүһүнэн эрэ суккураан тыыннааҕа.
Суруйааччылар чахчы аймаммыттара. Нуучча тылынан тахсар сурунаал эрэдээктэрэ, ол “үрдүк өһүөлээхтэр киэннэрэ” диэн өйдөнөр олохтоох балыыһа эмчитигэр төлөпүөнүнэн эрийэн, бу ыарахан быһыыга-майгыга биир идэлээхтэригэр тугунан көмөлөһөр кыахтаахтарын туоһуласпыта.
Хоруй кинини букатын дөйүтэн түһэрбитэ:
‒ Тугунан да көмөлөспөккүт. Үс күнтэн уһуо суоҕа.
‒ Ама, оннук буолуо дуо?
‒ Оннук. Арай туох эрэ ураты дьикти буоллаҕына эрэ. Ол эрээри, маннык түбэлтэҕэ ханнык да дьиктини күүтүллүбэт.
Оччону истибит суруйааччылар “дойдулуур палаатаҕа” күргүөмүнэн субуспуттара, көннөрү билэ-көрө диэн курдуга эрээри, дьиҥинэн ыллахха, тиһэҕин көрсөөрү тиийэллэрэ.
Киһи олохтон барыыта диэн чугас дьонугар трагедия уонна ыарахан үлэ.
Ханнык да эрэли хаалларбат диагноһы ылынарыгар эрэ тиийбит эрэдээктэр промышленнай оройуоҥҥа баар шефтээхтэрин (1970-с сылларга оннук тэринии булгуччулаах буолара) кытары төлөпүөнүнэн кэпсэтиитигэр эмчит эппитин ахтан аһарбыта.
Үлэ-хамнас түбүгэр ол эппитин долоҕойугар уһуннук тута да сылдьыбатаҕа. Алдьархай кэллэ ‒ ааҥҥын киэҥник арый. Соруйан гыммыт курдук, барыта бииргэ мунньуллан хаалбыта: өлөр ыарыы, сурунаал саҥа нүөмэрин бэчээккэ ыытыы, буолаары буолан, проза салаатыгар бэлэмнэммит айымньыга цензура орооһуута тугунан диэлийэн тахсыаҕа биллибэт этэ.
Үһүс күнүгэр, киэһэлик соҕус, кабинекка биир билбэт киһитэ киирэн кэлэр. Кини үрүҥ суулаах туох эрэ улаханы киллэрбитэ. Онтун, чэпчээбиттии, муннукка өйөннөрбүтэ, илиитин тэбэммитэ уонна, бэйэтин билиһиннэрэн баран, эрэдээктэргэ били соторутааҕыта аҕай санааҕа баттата сылдьан кэпсэппит шефтээх тэрилтэтиттэн эҕэрдэ тиэрдибитэ.
Аҕалбыт киһи бэрт чааҕыр майгылаах буолан биэрбитэ, ымпыктаан-чымпыктаан быһаарбыта:
‒ Барыта орун-оннугар: лиэнтэ баар, суруга баар, мээнэ венок буолбатах, анал оҥоһуулаах, чээлэй күөх лабаа курдук, баһаам сибэккилээх. Биһиги дьоммут кыайан кэлбэккэ хаалыахпыт диэн сэрэхэдийэллэр. Попову улаханнык ытыктыыбыт. Таҥара көмөтүнэн өлүөр эрэ буоллун. Үтүөрдүн. Ол эрэн, туох барыта буолан хаалыан сөп…
Көннөрү кэпсэтиигэ этиллибиттэн сылтаан, ситинник түргэнник дьаһал ыла охсубуттарыттан өмүттэн хаалбыт эрэдээктэр туох диэҕин даҕаны, тугу гыныаҕын даҕаны билбэккэ такыаланан ылбыта. Поэт туруга ыарахан, ол эрээри, кини тыыннаах. Ону көмөр-харайар курдук эрдэттэн тэринэн барыы диэн дьаабы буоллаҕа. Аньыы. Төттөрү ыытыахха, ол эрээри, арай…
Үһүс күн соннук ааһар. Хара сурах кэлбэт. Бэһис да күнүгэр, сэттис да күнүгэр. Эмчиттэр сол даҕаны тугу даҕаны эрэннэрбэттэр эрээри, муннукка турар венок хараҕы аалан барар. Сэрэххэ, арыйбакка даҕаны ыраах соҕус дьалбарытан кэбиспиттэрэ.
Икки нэдиэлэнэн Леонид Андреевич эмискэ тиллэн-тупсан барбыта. Веногу бэрт сэмээр суох оҥорбуттара. Бүтүн куорат күлүүтүгэр-элэгэр киирэр баҕа суох этэ. Уонна туох да буруйа суох шефтээхтэрэ эмиэ онно хабыллар-хаарыллар кыахтаахтара. Кинилэр, суруналыыс тылын итэҕэйэн, ис сүрэхтэриттэн дьаһаммыттар, оттон кини эмчит тылын итэҕэйбит.
Бу сырыыга Леонид Андреевич балыыһаҕа балай эмэ өр кэмҥэ тутуллубута.
Эрэдээктэр атын үлэҕэ көспүтэ. Кинигэ кыһатын дириэктэринэн.
Урукку доҕордуу ситим диэн син биир урукку таптал кэриэтэ.
Саас элэстэнэн ааспыта.
Онтон сайын бүтүүтэ кини саҥа үлэтигэр, соччо-бачча өрүттэ илик да буоллар, син биир уруккутун курдук элэккэй, көрдөөх, итиэннэ суруйааччылар тустарынан кэпсэлинэн уонна саргылаах санааларынан тобус-толору хааламмыт Леонид Андреевич илэ тиийэн кэлэр.
Олус уустук, көннөрү дьон хараҕар көстүбэт үлүскэнинэн, күүстээх сананыынан оргуйар уран тыл эйгэтигэр көрсүбүт икки Леонидтар бэйэ-бэйэлэрин хара бастакыттан истиҥник санаспыттара.
Ол эрээри, поэт этиитэ, этэргэ дылы, хайа да ааҥҥа баппат этэ. Омуна суох, анараа дойдуттан сөҕүмэр дьикти түмүгэр эрэ эргиллэн кэллэҕэ дии, эмчиттэр кытаанахтык харыстанарыгар эппиттэр, ол аата киниэхэ бу даҕаны, ол даҕаны сатаммат, быһата, туох даҕаны көҥүллэммэт. Ону истиэххэ уонна харыстаныахха сөп этэ, ону баара, уонча көстөөх тыаҕа биир ытыс отон туһугар тахсаары тииһэр.
Дириэктэр илэ көрөн турар: аны ол кыаллар кыаҕа суох, поэт, хайдах даҕаны өрөһөлөнө сатаабытын иһин, ордук хос төҥкөҥнүүрэ көҥүллэммэт, отон халлааҥҥа үүммэт.
“Суох, ‒ диэбитэ чиҥник дириэктэр, ‒ нэксиэлээх тыа суолунан түҥкүр-таҥкыр айаннаабыт кэннэ эн эмиэ балыыһа диэки таҥкыныы туруоҥ”.
“Суох! ‒ поэт сөбүлэспэтэҕэ. ‒ Төҥкөҥнүүр, сыылаҥхайдыыр диэн кэлиэ дуо, ханнык баҕарар дьиэҕэ киирэн, “Мин ‒ Леонид Поповпун!” диэн этиэм эрэ кэрэх, сонно тута отоннор остуолга бытыгыраһан тахсыахтара. Төһө ирдэнэринэн”.
Эмтэн уонна хааччахтан эрэйдэммит киһини атын олох олус күүскэ угуйара. Кини санаатыгар балыыһа сытыттан куотуу, тыа чэбдик салгынынан тыыныы, минньигэс отону тото-хана амсайыы, сир сылааһыгар бигэнии, тыымпы күөллэр чөҥөрө чүөмпэлэрин өҥөйүү эрэ баара.
Тыа суоллара. Сахсыллыбыппыт диэн туох буолуой, букатын даҕаны мунан хаалбыппыт. Адьас билбэт сирбитигэр хараҥаҕа баттаппыппыт. Обургу алааска тохтообуппут. Ыкса кэбиһиллибит икки от таһыгар хонорго быһаарыммыппыт. Леонид Андреевич сылаас кууркатын үрдүнэн чараас суорҕаны саба тардынан баран, сулустаах халлаан кэрэтигэр-дьиктитигэр абылатан бэйэтэ бэйэтигэр бүгэн чуумпуран, иһийэн хаалбыта.
Сотору суоппар хойуу итии чэйи куруускаларга кутан аҕалбыта. Дьэ тиллибиппит.
Леонид Андреевич уус-ураннаан, сүрдээн-кэптээн, имигэстик туттан-хаптан кэпсиир номохторо-үһүйээннэрэ уйулҕаны уйуһуталлара, сүүрэр хааны тымныталлара: айанньыттар иннилэригэр эмискэ баҕайы хантан да кэлбитэ биллибэккэ баар буолан хаалар Кыыс Куо муус тымныынан аргыйара, аанньа ахтыбатах дьону таҥнары кырыыр ойууттар уоттаах харахтара чолбоодуйара.
Быһыы-майгы онно туһааннаах этэ. Ол эрээри, кэпсэтии хайдах эрэ биллибэтинэн атыҥҥа көспүтэ. Оонньуунан-омунунан толору олохпут көрүн-көрүдьүөһүн өйдөөн-санаан кэлбиппит ‒ айар эйгэ даҕаны онтон арыыланан хаалыа баар дуо?
Устунан били венок туһунан өйдөөн кэлбитим. Урут кимҥэ даҕаны ону кэпсии илигим, тоҕо да кэпсиэмий, ким даҕаны болҕомтотун уурбатаҕа уонна венок бэрт түргэнник, чуумпутук тустаах сиригэр утаарыллыбыта. “Чэ, сөп, буруйбун билиниэххэ, ‒ дии санаабытым мин, ‒ ааспыт суол буоллаҕа, уонна билигин тоҕоостоох даҕаны…” Уонна, кырдьыгынан билиннэххэ, билэр-көрөр баҕа санаа тэһитэ кэйэрэ ‒ эмчиттэр кыахтара суоҕун билиммиттэрин кэнниттэн туох күүс кинини өлөр өлүү дэгиэ тыҥыраҕыттан мүччү туттарбыта буолла? Баҕар, үөһэттэн бэлиэ баара буолаарай?!
‒ А-а… ‒ Андреич сапсыйан кэбиспитэ. ‒ Барыта уу судургу. Бүтүннүү туруупка буолан сытабын, хайыы үйэ бүтэн баран диэххэ сөп, ол эрээри, итэҕэйиэҥ суоҕа, хас биирдии миигин кытары тиһэх төгүлүн көрсө кэлбит дьону көрөбүн уонна истэбин. Арай, оронум аттыгар эмиэ быраһаайдаһааччылар кэлэн олордулар. Биллиилээх поэт уонна кини ойоҕо. Миигин көрө-көрө ытыыллар. Кинини көрөөт, миэхэ туох эрэ дыыгыначчы күүрэн-тыҥаан кэлэргэ дылы буолбута, олох буруһууната эбитэ дуу диэн саныыбын, мэйиим, кыйытта-кыйытта, туох баар күүһүнэн үлэлээн ол киһи миэхэ оҥорбут куһаҕанын барытын ытыйан таһаарбыта. Үҥсүүлэр. Хобулааһыннар. Кириэтээһиннэр-буруйдааһыннар. Абаккалааҕа диэн, кини миигиттэн уон сылынан аҕа саастаах! Ол да буоллар, тоҕо эрэ, мин өлөн эрэбин… Оннугу мин этим-хааным ылынар да, тулуйар да кыаҕа суоҕа. Онон мин үтүөрэн киирэн барбытым.
Онтон саһыгыраччы күлэн ылбыта уонна, анаан-минээн дьоһумсуйан, боччумнаахтык ыйыппыта:
‒ Ол веноктара үчүгэй этэ дуо, харчыларын харыһыйбатылар ини?
‒ Туох диэн эттэҥий? ‒ дириэктэр кинини уоскуппута. ‒ Ааттаах үчүгэй этэ. Супер! Баһаам харчыны куппуттар этэ: уп-улахан кумааҕы сибэккилэр уонна атын ол-бу.
Кырдьыга, албыннаабыта. Кини туох эрэ үрүҥ суулааҕы кабинетыгар киллэрбиттэрин уонна ону, Таҥараҕа махтал, арыйа сатаабакка илдьибиттэрин эрэ көрбүтэ. Онон сибэкки туһунан, көннөрү, оҥорон-тупсаран эрэ эппитэ.
‒ Оччотугар өйдөнөр. Ытыктыыллар эбит. Мантан инньэ дьону куттаабат уонна ордук хос хоромньуга тэппэт буолуом. Биир эрэ суол хаалар: тыыннаах буолуохха уонна мин курдук айыахха-суруйуохха, ол аата үчүгэйдик…
Чочумча ах барбыта, онтон эмиэ айманан турбута:
‒ Туох дии саныыгын, завод бухгалтерията ол, мин дьолбор, сыыһа туттуллубут харчыны аахсыа дуо? Мин тыыннаахпын, ол аата харчы сыыһа туттуллубут диэн буруйдуохтара дии? Онон ол эр бэртэригэр венок харчытын төлөөтөхпүнэ сатаныыһы.
Онтон, мин кэпсэтиини салгыыр санаам соччо-бачча суоҕун көрөн, мүчүк гынан баран түмүктээбитэ:
‒ Сөп. Барыта аастаҕа дии. Ол сайаҕас дьоҥҥо эрийэн махтанаар. Уонна булгуччу этээр, мин кинилэргэ төлүүрдээхпин.
Ити кэннэ кини өр утуйбакка сыппыта, бэйэтэ бэйэтигэр мичээрэрэ, бука, киниэхэ, эмп-томп эрэйдээбит киһитигэр, олох бу кэрэ бэйэлээх түүнү соһуччу бэлэхтээбититтэн үөрэрэ эбитэ буолуо.
