Киһини күһэйэн дьоллуохха сөп дуо?
СовФед хотуна Валентина МАТВИЕНКО “Дьол министиэристибэтин олохтуохха, чиновниктар дьону дьоллуулларын хонтуруоллуохха” диэн этиитин сыһа-соһо сылдьан күлүү-элэк оҥордулар. Матвиенко онтон бэйэтэ да сылайда быһыылаах “оонньоон эппитим” диэн кэлин сапсыйда.
Оттон ДЬОЛ диэн тугуй? Киһини күһэйэн дьоллуохха сөп дуо?
Хас биирдии киһиэхэ “дьол” диэн тыл атын-атын өйдөбүллээх. Ким эрэ “харчы” диэ, ким эрэ “доруобуйа”, ким эрэ “дьиэ-уот”, “үлэ”, “оҕом”, “эйэлээх халлаан” диэҕэ.
Мин саныахпар, дьол диэн – бу сиргэ кэлбит аналгын билии, арыйыы уонна ону сайыннарыы (самореализация). Төһөлөөх элбэх киһи талаанын кыайан таһаарбакка муунтуйа сылдьара буолуой…
Урут, сэбиэскэй кэм саҕана хас биирдии оҕо талааннаах, учуутал анала ону арыйыы, сайыннарыы диир буолаллара. Онон ханнык да оҕо көйгөтүллүбэккэ, итэҕэс-быһаҕас санаммакка “мин эмиэ туох эрэ аналлаахпын, туохха эрэ дьоҕурдаахпын” диэн бэйэтин талаанын көрдөнөрө. Элбэх киһи булара – элбэх киһи онтон дьоллоноро.
Оттон кэлин харчы хамсатар кэмэ кэлбитин кэннэ “тыа маһа араастаах: улаханнаах, намыһахтаах” диэн дьоҕурдаах-дьоҕура суох, талааннаах-талаана суох диэн оҕону араартаан, “өйдөөх-акаары” кылаастарга сыымайдаан, элитнэй-элитнэйэ суох оскуолаларынан наардаан барыы саҕаламмыта. Бэйэтин кыратыттан сэнэммит оҕо улаатан да баран төһө дьоллоохтук сананыай бу олоххо?
Саха сиригэр үлэлии кэлбит дьон “сахалар наһаа баайдык-тоттук олороҕут” диэн элбэхтик этэллэрин истэбит. Хата итинник сыананы истэн төттөрү бэйэбит соһуйабыт. Уонна суланан, үҥсэргээн барар майгылаахпыт. Оннооҕор соторутааҕыта Уус Ньаралыыр суол тутуутугар үлэлээн баран Белгородка дьиэлээн иһэр вахтовик оҕонньор (!) ынахпыт сааҕар ымсыырбытыгар өйдөөбөтөҕүм. “Белгород уобалаһыгар бөһүөлэккэ олоробун. Ойоҕум оҕуруот аһа олордор. Ноһуом, уоҕурдуу айдаана. Биһиэхэ ынах сааҕа олох суох. Эһиги ынахтаргыт, сылгыларгыт, табаларгыт таах сыһыыга-хонууга бэйэлэрэ көҥүл мэччийэ сылдьаллар. Ынах сааҕын таах ойуурга таһааран тоҕоҕут!”. Кимиэхэ эрэ ынах сааҕа баҕалаах эбит. Онон, дьон дьоллоохтук сананарыгар ирдэбилиттэн (запрос) эмиэ тутулуктаах буолан тахсар.
Билигин кэм уларыйа турар дииллэр. Барыта уларыйыа диэн сэрэтэр икки ардынан кэпсээн дэлэй. Дьон олоҕо уопсай миэркэнэн тубуста, мэлдьэһэр сатаммат. Ол гынан баран “суланыы” син биир баар. Тоҕо? Туохпут итэҕэс? Аналбытын булбаппытыттан, баары сыаналаабаппытыттан, туох эрэ кыһалҕа тирээтэҕинэ атын киһини буруйдуурбуттан? Атын киһини буруйдуур дөбөҥ, бэйэни буруйдуур – уустук. Тугу көрдүүбүт, туохха астынабыт, киминэн-тугунан дьоллонобут, тоҕо олохтон дуоһуйбаппыт?
Ис тоттоҕуна икки атахтаах олох суолтатын көрдөөн барар – духуобунаһы. Дьоҥҥо духуобунас тиийбэт, ол иһин дьон тугу эрэ көрдүүр, тугун бэйэтэ да билбэт. Онтон тырыттар, кыйыттар, мөҕүттэр, дьоло суохтук сананар. Сүүс да министэристибэ, биэдэмистибэ тэрий, күүскүнэн киһи бэйэтэ баҕарыан иннинэ кими да дьоллообоккун.
Киһи олоҕун, дьылҕатын бэйэтэ оҥостор. Холобур, психологтар да, айылҕалаах да дьон киһи олоҕо – 50% хаантан (удьуор, төрүт-уус), 40% киһи бэйэтиттэн (өйүттэн-санаатыттан) уонна 10% тас эйгэттэн тутулуктаах диэн этэллэр. 10% эрэ тас эйгэттэн – политикаттан, общественнай хамсааһыннартан, кэмиттэн тутулуктаах. Уоннааҕыта барыта – олоҕуҥ таһыма, хаачыстыбата – бэйэҥ илиигэр.
Элбэх киһи дьолу харчынан мээрэйдиир. Оттон харчы диэн тугуй? Харчы диэн, бастатан туран, киһи бэйэтин талаанын арыйарыгар, туруоруммут сыалын ситиһэригэр – кыах (инструмент). Аҥардас харчы туһугар эрэ харчыны сырсыы үтүөҕэ тиэрдибэт, сэрэхтээх. Сахалар харчыны, хамнаһы өлөрөллөр. Өлөрөн ылаллар. Харчы тыынын баһыйан. “Харчыга хараҥарбыт” диэн эмиэ баар. Ол аата харчы тыынын кыайан уйбакка, харчы тыыныгар сүрдэрин баттатан, харчыга кулут буолаллар. Ымсыы, иҥсэ-обот абааһытыгар куттарын туттараллар.
Онон, киһи, бастатан туран, дьоллоохтук сананарыгар – олоххо аналын булуу, ону арыйыы уонна сайыннарыы. Киһи барыта туохха эрэ дьоҕурдаах төрүүр, тугу эрэ билээри, туохха эрэ үөрэнээри, үөрэтээри бу сиргэ кэлэр. Туох да халтай буолбат, туох да туһата суох диэн айылҕаҕа суох. Киһи бэйэтин аналын буллаҕына эрэ барыта саас-сааһынан табыллан барар.
Иккиһинэн, сыаллаах-соруктаах буолуохтааххын. Сыал-сорук киһи өйүн-санаатын сааһылыыр, бэрээдэктиир, олоххун уһатар. Биир сыал туоллаҕына, иккис, үһүс сыал тахсан иһиэхтээх. Итини сэргэ “Кэрэни көрбүт” киинэҕэ курдук кэрэни өйдөөн көрөр дьоҕур, дьоҥҥо үтүө сыһыан үйэни уһатар эбит.
Үсүһүнэн, субу кэмҥэ олоро үөрэниэххэ наада. Төрөппүттэрбит, саастаах дьон курдук хаһан эрэ буолуохтаах “сырдык сарсыҥҥыны” кэтэспэккэ. Сыаналаах сервиз хаһан эрэ буолуохтаах “улахан дьорону” кэтэһэн соннук аһаммакка сервант иһигэр хаһаайкатын үйэтин моҥообутугар дылы буолбакка.
Саҥаттан саҥа билиигэ талаһыахха, үөрэниэххэ, инники диэки баран иһиэххэ наада. 80 саастаах оҕо курдук оҕонньор Инстаграмҥа бэйэтэ киирэн уруһуйун, хаартыскатын угар, суруйсар, айанныыр, музейдарга сылдьар, сонуну сэргиир, саҥаҕа үөрэнэр. Кини “деревяшканан” туттар, дьиэттэн килиэп ылаары эрэ тахсар, оҕолоругар, сиэннэригэр, дьоҥҥо мөҕүттэриттэн соло булбат оҕонньордооҕор быдан сэргэх, тэтиэнэх, үтүө майгылаах буолара чуолкай.
Бу саас 20-ччэлээх кыыстан интервью ыларбар: “Үгүс саастаах дьон олоххутуттан дуоһуйбаккыт. Ордугурҕаһан, өс саас ситиһэргитин сөбүлүүгүт. Хаһан эрэ олоххутугар буолбут трагедияны, куһаҕаны үйэ тухары соһо сылдьан сордоноргутун ордороҕут. Эбэтэр хаһаан эрэ туох эрэ буолуохтааҕын күүтэн олороҕут. Олох – кылгас уонна субу билигин буола турар. Мин билигин олоробун, олорор олохпун сыаналыыбын уонна онтон дьоллонобун, дуоһуйабын. Тоҕо диэтэххэ, мин тугу баҕарарбынан, хайдах баҕарарбынан олоробун, туора дьон сиилиэ дуу, биһириэ дуу диэн кэтэспэппин. Тоҕо диэтэххэ бу – мин олоҕум. Мин – көҥүлбүн, бэйэм олохпун бэйэм оҥостобун”.
Итинник сыана быстаран баран бастаан сүрдээҕин соһуйбутум, онтон кэлин толкуйдаан баран, кырдьык, сөпкө этэр эбит ээ, дии санаабытым.
Урут саастаах дьон олоххо үөрэтэр этилэрэ. Кэмэ оннуга. Билигин, тула көрүҥ, көрүнүҥ отой атын туспа эйгэлээх, айылҕалаах, өйдөөх-санаалаах, көҥүллээх оҕолор, ыччаттар баар буолбуттар. Өскөтүн уларыйыы кэмэ кэлбит эбит буоллаҕына, чуолаан, бу ыччаттар олоҕу уларытыахтара, айыахтара-тутуохтара, өйү-санааны уһугуннарыахтара. Өй-санаа уһугуннаҕына – дьоллоох дьон элбиэҕэ.
Кинилэр сүрэхтэрэ тугу этэринэн олороллор, кинилэр – аһыныгастар, аһаҕастар, айылҕалаахтар.
***
Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru
