Казахтар уонна сахалар
Атын сиргэ сылдьан испэр саха тылын “кистэлэҥ тылым” дии саныыбын. Туора дьон өйдөөбөтүн курдук ким да билбэт тылынан бэйэ икки ардыгар кэпсэтэр абыраллаах дьыала. Оҕону дьарыйа түһэргэ, харчы ороскуотун былаанныырга, дьону-сэргэни одуулаан ырытыһарга да, «кистэлэҥскэй» тыллаах аһара бэрт.
Бу ыстатыйабар саха уонна казах омуктар туох уратылаахпытый диэн бэйэм көрүүбүн үллэстэбин. Туора омук ыстыылык оҥостубатын диэн эмиэ «кистэлэҥскэй» тылбын туттабын.
ЫАЛДЬЫТЫМСАХ ОМУК
Сахалар казах омугу аймахпытынан билинэбит, тылбыт-өспүт, дьүһүммүт-бодобут майгыннаһар, биир түүр омук буоллахпыт. Биир-икки тыллаах кылгас этиилэри киһи судургутук өйдүүр. Ардыгар баар-суох, кэл-бар диэбит курдук тылларынан сахалыы хоруйдастахха атын тылынан хоруйдаата да дии санаабаттар. Оннук атын омуктуун тыл бырахсыбыттарын таайбакка да ааһа тураллар, онтон мин дьээбэлэммиппиттэн испэр күлэ саныыбын.
Казахтар тас көрүҥнэринэн араастар: тоҥ нучча да, биһиги бааһынайдарбытыгар майгынныр да, отой уу саха курдуктар да бааллар. Атын хара омуктарга майгыннааччылар эмиэ бааллар, ол Казахстан соҕуруу өттүн олохтоохторо.
Азиаттары европеецтар барыбытын биир сирэй курдук көрөллөр да, биһи бэйэ бэйэбитин олус араарабыт. Холобура, буряттар, тувиннар көрөллөрө-истэллэрэ, сирэйдэрин-харахтарын олоруута, тутталлара-хапталлара биһигиттэн таһыччы атын. Кытайдары, кэриэйдэри этэ да барбаппын. Онтон бу казахтарга үүт-үкчү саха курдуктар бааллара киһи хараҕыҥ сымнатар. Хайдах эрэ дойдугар сылдьар курдуккун.
Олус ыалдьытымсахтар, казах буолбатаххын биллэрдэххинэ үтүөлэрэ өссө үксүүр. Аһара үөрэн-көтөн туран кэпсэтэллэр, токкоолоһоллор, оруобуна биһиги курдуккун диэн сөҕөллөр, ардыгар отой да ылыныахтарын баҕарбаттар, хайдах атын омук буолуоххунуй диэн буолар.
Бастаан аһара элбэҕи казахтыы саҥардахтарына өйдүү сатаан баран: “Извините, я из России,” – диирим. Ону Арассыыйаттан саҥа көһөн кэлбит, төрөөбүт тылын син өйдүүр, сатаан саҥарбат казах дьахтара дии санаан саҥарбыттарын курдук саҥара турар этилэрэ. Ол иһин кэлин “сахабын” диэн чуолкайдыыр буолбуппар: «Оо, аймахпыт буоллаҕыҥ,» – диэн үөрэ-көтө, сонургуу түһэллэр.
Дьэ маннык тас дойдуга тахсан баран дьону кытта дьон курдук туттан, бэйэҕин итэҕэс да, быһаҕас да санаммакка сылдьартан ордук туох үчүгэй кэлиэй?
Бу сылдьан санаатахха, биһиги сахалар бэйэбитин ыалдьытымсахпыт дэнэбит да, кэлии дьоҥҥо арыдагар сыһыаммыт тоҥуй соҕус эбит. Биллэн туран, киэҥ сиртэн кэлбит омук туруустарыгар үчүгэйбит бөҕө буо. Онтон үлэлии-хамныы, тыын былдьаһа кэлбит гастарбайтердарга сыһыаммыт хайдаҕый?
Кэлиҥҥи кэрдиис кэмҥэ дойдубут балаһыанньата уустугуран бэйэбит онно-манна тарҕаһан эрэбит, били миитиннээбит киргиистэрбитигэр кытары тиийдибит. Онно олорор, кэлэр-барар сахалар киргиистэр сыһыаннара олус үчүгэй диэн кэпсииллэр, эбиитин балаһыанньабытын билэн олорор буолан, аһынан, биһиэхэ көһөн кэлэн хаалыҥ диэн ыҥыраллар диэн сөхтөрөллөр.
ЧИЭҺИНЭЙДЭРЭ ДИИБИН ДИЭН
Биир ыйдаах кэтээн көрүүбүнэн казахтар олус чиэһинэйдэр уонна адьас ымсыылара суох. Бородуукта маҕаһыыныгар элбэх сууммалааҕы атыыластахха, атыыһыттар аһыммыт дуу, буруйдаммыт дуу курдук тутталлар. Атыыласпытыҥ иһин махтаналлара адьас атын, истиҥ.
Парикмахерскайга парикмахер ыйыппатаҕыҥ да үрдүнэн бүрүчүөскэҕин хайдах чэпчэки ньыманан оҥотторуоххун сөбүн этэн-кэрдэн биэрэр, талларар. Дьиҥинэн киирбит клиентэн элбэҕи мүлчү тутан ыла сатыахтаах этилэр.
Бастаан кэлэн баран чааһынай валютнай обменникка харчы уларыттардым (онно курса барыстаах диэн). Добуочча элбэх суумманы уларыттардым, албыннаабатыннар хайа эрэ диэн санаалаахпын, мэйиим онно эрэ үлэлиир. Ол кэмҥэ казахтар чиэһинэйдэрин билэ илик буоллаҕым. Туора сиргэ туора көрүөхтэрэ, албынныахтара диэн сэрэҕим улахан.
Харчыны төттөрү-таары ааҕан мучумааннаныы. Тахсаары туран ханна дьиҥнээх бишбармак амсайыахха сөбүн ыйыталастым. Ону 500-чэ миэтэрэнэн баар кафены ыйан биэрдилэр. Испэр билэр дьоннорун гиэнин ыйдылар быһыылаах диэн уорбалыырым тобоҕунан уорбалаатым. Эппит сирдэригэр тиийдибит.
Добуочча уочараттаан сакаас биэрэ турдахпытына, арай обменникка мин кэннибиттэн киирбит эр киһи аҕылаан-мэҕилээн киирэн кэллэ, төлөппүөҥҥүн умнубуккун обменник үлэһиттэрэ илдьэн биэр диэн көрдөстүлэр диир. Ол тухары мин төлөппүөнүм суоҕун билбэккэ да сылдьабын. Сөҕүү бөҕөтүн сөҕөн, махтайыы бөҕөтүн махтайан, киһибин сыллаабатым эрэ.
НОРУОТ АҺЫНЫГАС
Аны устуоруйаҕа тийиэххэйиҥ. Ыстаалын кэмигэр Казахстаҥҥа эмиэ дьон бөҕөнү хаайан сордообуттар, ол туһунан нууччалыы суруйан турардаахпын. Дойду араас эркиниттэн туох да буруйу оҥорботох дьон күүс өттүнэн үтүрүллэн кэлбиттэр. Хаайыллан сытар муҥнаахтары аһынан, казахтар ас бэрсэллэр эбит. Аны онтуларын хаайыы манааччылара таайыа суохтарын наада. Ол иһин үөҕэ-үөҕэ курт диэн хаппыт иэдьэгэйинэн оҥоһуллубут төгүрүк таастыйбыт астарынан хаайыылаахтары тамныыллар эбит.
Хаайыылаахтар абарбыттарын иһин хайыахтарай, тулуйалларыгар эрэ тийэллэр, эбиитин эмэһэҕэ тэп диэбиккэ дылы, манааччылара күлүү-элэк оҥостоллор. Кэлин ол тамныыр таастара ас буоларын билэн, ону сиэн тыыннаах ордубуппут диэн нуучча литературатыгар казахтарга махтанан суруйбуттара элбэх.
Онтон биһиги Сахабыт Сирэ урут-уруккуттан бороболуохата суох хаайыынан биллэр буоллаҕа. Ыстаалын кэмигэр Халымаҕа Варлам Шаламов диэн нуучча суруйааччыта хааллан сыппыта. Кини “Колымские рассказы” диэн сэһэнин ааҕан турардаахпын. Ааптар хаайыыттан куоппут дьону олохтоох булчуттар таҥастара-саптара үчүгэй уонна таба, ат көлөлөөх буоланнар, манньа туһугар начаас тутан аҕалар этилэр диэн суруйбутун харааста аахпытым. Бу кинигэни аахпатах дьоҥҥо туһаайан этиэхпин баҕарабын, Шаламов сахалары куһаҕаттар диэн суруйбатаҕа, кинилэри система оннук гыммыт диэн туох да хом санаата, үөҕүүтэ суох суруйбута.
Ол да буоллар үтүмэн ахтыыларга, публицистикаҕа политссыльнайдар “олохтоох дьон – эбээннэр, эбэҥкилэр, сахалар баар буолан тыыннаах ордубуппут” диэн финнэр, литовецтар, нууччалар, атын да омуктар суруйбуттара дэлэй. Хайдах таҥыннара сатыылларын, кинилэргэ үөрүйэҕэ суох сыттаах, амтаннаах балыгынан-этинэн күүстэринэн аһаталларын Халыма ГУЛАГтарыттан тыыннаах ордубут дьон кэпсээннэрэ 90-с сылларга хото бэчээттэммиттэрэ. Өссө биир коллегам Дальстрой начальнигын ахтыытын аахпытын кэпсиирэ: хайыы надзирательлэринэн нууччалары уонна сахалары ылбат буола сатыыллар эбит – аһыныгастара бэрт диэн.
ТҮМҮК
Омук дьиҥ майгытын, хараахтырын билиэххин баҕарар буоллаххына, кинилэр олохсуйан олорор дойдуларыгар барыахха наада. Куһаҕан норуот диэн суох, куһаҕан киһи баар буолуон сөп.
Түүрдэр, биир өбүгэлээх омуктарбыт туспа судаарыстыба тэринэн олороллоро олус интэриэһинэй. Аны кинилэр уруккута ССРС республикалара буолан тыл, култуура, өй-санаа, майгы өттүнэн биһигиттэн улахан уратылара суох курдук. Онон киһи кинилэри атыҥыраабат.
Уонна биири бэлиэтиэххэ наада. Урут оннооҕор Арассыыйа да иһигэр “Якутия” диэтэххэ наар гыннар “олени, алмазы” эрэ таһымҥа билэллэрэ. Билигин ханна да бар – туох баар бары омуктар бары “саха” диэтэххэ наһаа сэргиир буолбуттар. Дьикти баҕайы.
Киһи кэпсэтэн, ынах маҥыраһан билсэр. Онон куһаҕан үчүгэйдээх дииллэринии, бу буола турар балаһыанньа, сахалары атын дойдуларга, атын омуктарга аста диэхпин баҕарабын. Ону сэргэ сахалар бэйэлэригэр аан дойдуну астылар. Икки өттүттэн билсиһии аана аһылынна. Интэриэһинэй хамсааһын буола турар.
***
Анжелика МОТОСОВА,
Aartyk.Ru
