Сахаҕа чыҥха атын көлүөнэ үөскээбит
(Салгыыта. Бастакы чааһа манна, иккис чааһа манна баар, киирэн аах, ырытыыга кыттыс).
Киргизияҕа бара сылдьан саамай астыммытым диэн – саха аныгы ыччатыттан. Олох атын санаалаах, толкуйдаах, киэҥ ыырдаах, кыахтаах ону сэргэ сахатын итэҕэлин, тылын, тыынын тута сылдьар – букатын атын көлүөнэ үөскээбит.
Национальнай журналистика бэрэстэбиитэлин быһыытынан 20-ттэн тахса сыл үлэлиирим тухары, төрөөбүт норуоппут дьылҕатын, инники кэскилин туһугар толкуйдуур, ырытар, ыалдьар дьону кытары үтүмэнник көрүстэҕим, кэпсэттэҕим, суруйдаҕым. Дьиҥинэн, саха барыта норуотун туһугар кыһаллар, ким хайдах сатыырынан, ылынарынан, өйдүүрүнэн. Былааска да талаһааччылар “сиэм-аһыам” эрэ диэн санаанан салайтарбаттара чахчы, “дьон туһугар тугу эмэ туһалааҕы оҥордорбун” диэн, бастаан утаа баҕас саныыллара чахчы. Арай, кэлин систиэмэ содулуттан сорохтор “буорту” буолуохтарын сөп.
САХАЛАР ҮПКЭ-ХАРЧЫГА СЫҺЫАММЫТ
Орто, саастаах – сэбиэскэй идеологияҕа иитиллибит дьон – үпкэ-харчыга сыһыаммыт судургу: «Уорбакка, талаабакка, албыннаабакка эрэ кыайан киһи байбат», – диэн. Онон баай дьоҥҥо сыһыаммыт – классовай атааннаһыы быһыытынан барар, бэйэбит да билбэппитинэн абааһы көрөн барабыт.
Аны, баай, кыахтаах, үөрэхтээх, эргитиилээх улахан атыыһыттарбытыттан саҕалаан, сэниэтик олорбут ыалларбытын барыларын кулаактаан, репрессийэлээн – “байар куһаҕан”, “куттал”, “сааттаах-кыбыстыылаах” диэн санаа силиибитигэр диэри иҥэн сырыттаҕа. Ол иһин харчыттан куттанабыт, кылам гыммыты барытын бараан кэбиһэн баран эмиэ аныгыскы ыйбытын кэтэһэн кэри-куру буолаахтыыбыт, мөҕүттэбит, сиилиибит, кыйаханабыт. 70 сылы быһа үпкэ-харчыга сыһыан култууратын эстэхтэрэ.
Үсүһүнэн, билигин бары бюджетттэн эрэ аһаан-таҥнан олоробут. Бюджет диэн бюджет, иннэ-кэннэ биллэр, кэмнээх-кээмэйдээх. Ол иһин ким былаастаах бюджеккэ бэйэ дьонун эрэ “чугаһатан” барар. Онтон сылтаан күнүүлээһии, ордук санаһыы, хос саҥа өссө сэтэриир. Кэм-кэрдии аастаҕын аайы ол мунньуллан бэйэ-бэйэбитигэр сыһыаммытын быртаҕырдар, майгыбытын-сигилибитин алдьатар. “Тоҕо сахалар илэ суохпутуй, бэйэ-бэйэбитин өйдөспөппүтүй, өйөспөппүтүй?” – диэн элбэх саха мунаарар ыйытыгын хардата ити үс төрүөккэ сытар дии саныыбын.
ӨЙ-САНАА УЛАРЫЙЫЫТА
Бутуурдаах-буккуурдаах 90-с сыллар сахаларга олигархтары үөскэппэтэ. Ол оннугар духуобунай өттүнэн сайынныбыт – култуурабыт сөргүтүлүннэ, төрүт итэҕэлбит төнүннэ. Норуот икки кынаттаах буоллаҕына үөһэ дайар: экономическэй уонна духуобунай кыаҕын тэҥинэн үүннэрдэҕинэ. Билигин сахалартан биирдиилээн буолбакка, элбэх баай дьон үөскээн тахсыахтаах, сахалыы тыыны тута сылдьар кыахтаах, үптээх-астаах дьон дэлэйиэхтээх.
Биир өттүнэн, дуохуобунай баай сайдыбытыгар тирэнэн материальнай баай тахсара ордук курдук. Тоҕо диэтэргин үбү-харчыны өйгүнэн-санааҕынан муоһулаатаххына, баһыйдаххына эрэ бэйэҕэр да, атын дьоҥҥо да туһалыыгын. Харчы тыынын уйбатахха, өйүнэн-санаанан кыайбатахха “умнаһыт умналаабытын тыал көтүтэр” диэн өс хоһоонун батаҕын. Ол 10 мөлүйүөнү сүүйбүт Тэрэнтэйэп да холобуругар көһүннэ.
20-ччэ сыллааҕыта сахаларга кэтэх бөртүлүөт диэн сэдэх эрдэҕинэ, биир киһи анаан тыаҕа бөртөлүөтүнэн тахсар этэ. Тоҕо?
“Дэриэбинэ быраҕыллыбыт пуордугар көтөн тиийэбин. Оҕо, оҕонньор бөҕө мустар. Оҕолор көтөр аалга киирэн көрөллөр, мускуйаллар, ыйыталаһаллар, иһинэн-таһынан сүүрэккэлииллэр. Саха салаан көрөрүн сөбүлүүр буолбат дуо? Мин бүөм санаам диэн – оҕолорго холобур көрдөрөбүн: “САХА киһитэ – бөртөлүөтүнэн көтө сылдьар”. Нуучча кэллэҕинэ атын эффект. Саха (ол аата – эн, мин) бэйэтэ бөртөлүөттээх, санаабыт сиригэр көтө сылдьар кыахтаах. Мин эмиэ маннык буолуохпун сөп диэн оҕо хараҕынан көрөр, кулгааҕынан истэр. Онтон батыһыахтара дии”, – диирэ.
20-ччэ сыл ааста, билигин чааһынай бөртөлүөттээх саха баарыгар ким да соһуйбат.
Өссө биир холобур. Эмиэ 20 сыл анараа өттүгэр кэпсэтии:
“Промышленность уонна тутуу – саамай харчылаах эйгэ. Саха – улахан харчыны амсайыахтаах. Амтаһыйдаҕына салгыы барыаҕа”.
20 сыл кэнниттэн харчыга сыһыан уларыйбытын бары көрдүбүт. Промышленнай тэрилтэлэргэ, тутууга сахалар баар буоллулар. Харчыга сыһыан сороҕор икки өрүттээх да буоллар, уларыйыы син биир бардаҕа. Кэлин дьаккыллан сааһыланыахпыт, харчыны харчы туһугар буолбакка, кэрээни кэспэккэ, сиэр иһинэн өйдөбүлгэ тиийэн – үбү-харчыны норуот сайдарыгар туһулуохпут. Ону аныгы ыччат хамсатыаҕа, кинилэргэ эрэниэҕиҥ, итэҕэйиэҕиҥ.
АТЫН КӨЛҮӨНЭ
Эдэр оҕолору, ыччаты кытары кэпсэтэрбин, алтыһарбын олус сөбүлүүбүн. Саҥа суруллубут, олус умсугуутаах кинигэ илииһин арыйар курдуккун.
Оҕолоргут, сиэннэргит букатын атын өйдөөх-санаалаах дьон улаатан иһэрин көрөргүт буолуо. Биһиги курдук бобуу-хаайыы, хаарчах, кэнэн-түҥкэтэх буолуу кинилэргэ суох. Дьикти баҕайы боппуруостары биэрэллэр уонна соннук хардараллар. Киһи сороҕор “һык” гына түһэр. 90-с сылларга дойдулар икки ардыларыгар кыраныысса суураллыбытын курдук, былыргы олох туруорбут кыраныыссалара эмиэ суураллан эрэллэр. Ол мөкүтүн, үтүөтүн өссө көрүөхпүт турдаҕа.
Эргэ уонна Саҥа олох сэриитэ бара турар дииллэрин итэҕэйэбин. Эргэ кытаахтаһан хаала сатыыр, Саҥа күн анныгар миэстэтин туруулаһар. Кэмниэ-кэнэҕэс син биир Саҥа кыайыаҕа, сайдыыны бохсор күүс суох.
Кэнники икки сылга олус элбэх саха ыччата кыраныысса таһыгар таҕыста. Иккис долгун эмиграция диэн сүрэхтээтибит.
Былыр сибээс, суол-айан кырыымчыгар, кэм ирдэбилэ кытаанааҕынан уратылаах этэ. Барбыт дьонтон ким да өрө тэбэн тахсыбыта биллибэт. Арай, саха баайдарын көмүһэ Япония бааннарын түгэҕэр сөҥмүтүн туһунан кэпсээн быһыытынан 90-с сылларга сурулла сылдьыбыта.
Бастакы эмиграция саҕана – кэмэ дьулаана, барбыт киһи хаһан да эргиллибэттии барарын өй-сүрэх ылынара олус уустуга. Иккиһининэн, эр дьон үксүн соҕотохтуу көспутэ, ол аата кинилэр саха эйгэтэ суох көспүттэрэ. Үсүһүнэн, олохторугар чиҥ көрүүлээх, атаҕар турбут саастаах дьон көспүттэрэ. Саастаах киһи билбэт сиригэр дэбигис сыста түспэт, уларыйыыны ыарыылаахтык ылынар.
Билиҥҥи эмиграция – дойдуну, дьоҥҥун кытары сибээс баар, хаһан да эргиллиэм суоҕа диир санаа суох. Иккиһинэн, ыалынан, дьиэ кэргэннэрин илдьэ көстүлэр, ол аата сахалыы эйгэлэрин кыбынан бардылар. Үсүһүнэн, айанныы үөрэммит, эрдэ атын дойдуну кытары алтыспыт, омук тылын баһылаабыт ыччат көстө. Ити барыта атын дойду эйгэтигэр кэбэҕэстик киирэргэ көмө буолар.
Киргизияҕа эмиэ элбэх саха ыччата баар эбит. Биһиги олортон икки кыыһы эрэ кытары көрсө сырыттыбыт – Айна уонна Анжелика. Иккиэн дьиэ кэргэннэрин кытары көспүттэр, тус-туһунан бизнестээхтэр, манна көһөн баран билсэн бодоруспуттар, 24 уонна 28 саастаахтар. Уопсайынан аныгы ыччат олус түргэнник билсэр-көрсөр, айана сыыдам, туттара-хаптара сылбырҕа, бэйэлэригэр эрэллээхтэр, санаалара-саҥалара олус чобуо, көҥүл.
-Сахалар маннык аан дойдунан тарҕанан хааллахтарына, саха баранан хаалбат дуо? – Айнаттан ыйытабын.
-Саха хаһан да сүтүө суоҕа, ити барыта сымыйа. Саха ханна да барбытын иһин син биир сүтэн-иҥэн хаалбат, син биир тахсар.
-Тоҕо?
– Тыйыс усулуобуйаҕа төрөөбүт-үөскээбит буолан тулуурдаахпыт, үүт-хайаҕас буларга өйбүт тобуллаҕас, майгыбыт сытыы, толлон турбаппыт. Хаста да аһыллыбыт Американы саха тиийэн «мин астым» диэн сөп, – күлэр.
-Атын омук сиригэр элбэхтик айанныыр, үлэлиир эбиккин. Тэҥнээн көрдөххө, саха майгытын уратыта тугуй?
-Туохха да харахпыт туолбат, сонумсахпыт. Ол эмиэ да куһаҕаннаах, эмиэ да сүүйүүлээх. Куһаҕана – олорор олохпутуттан кыайан дуоһуйбаппыт. Наар атыҥҥа ымсыырабыт. Ордук саастаах көлүөнэ дьон. Ити бэйэни сиэһин. Холобур, биир киһи тугу эрэ этэр, ону атын киһи ылыммат, утарар уонна үйэ саас тухары өстөһөн киирэн барар. Биир түгэнтэн сылтаан. Баҕар атын проблемаҕа санаалара сөп түбэһиэх эбитэ буолуо. Ону суох, “куһаҕан киһи” онон бүтэр. Аһара категоричнайдар, кинилэргэ «үрүҥ» уонна «хара» эрэ баар. Оттон олох өҥө-дьүһүнэ элбэх буоллаҕа.
Оттон үчүгэй өрүтэ диэн – сонуну, саҥа сүүрээни, ол аата сайдыыны түргэнник ылынабыт, ордук технология өттүгэр.
-Эдэр дьон категоричнайа суох?
-Киһи араас-араас, хас биирдии киһи бу сиргэ бэйэтин суолун бэйэтэ тэлэр – кини быһаарыыта, кини эппиэтинэһэ, кини сирдээҕи үөрэҕэ. Ону ытыктыах уонна ылыныах тустаахпыт. Эдэр дьон итинник атааннаспаппыт ээ, санааҥ биир боппуруоска атын-атын буолуон сөп, ол онтон сылтаан өс-саас ситиһиитэ барбат. Киһи олоҕо наһаа кылгас, ону тоҕо мин өстөһөн дуу, кыраһан дуу буортулуохтаахпыный?
Уонна саастаах дьон наар олоҕу наһаа ыарахан эрэй-муҥ курдук ылынар. Өбүгэлэрбит тоҥон-хатан, кырдьык, ыарахан олохтоохторо, оттон билигин оннук буолбатах дии. Олоххо киһи үөрүөхтээх, олох диэн бэлэх буоллаҕа. Бэлэҕи бэлэх курдук үөрэ-көтө, харыстаан, махтана ылыныахтаахпыт.
-Оттон киргизтэр хайдахтарый?
-Кинилэр потребностара биһиэнинээҕэр кыра, атыннык эттэххэ түргэнник “тотоллор”. Ол иһин дьоллоохтук сананар дьон элбэх.
-Оттон биһиэхэ Саха сиригэр киргизтэр элбэхтэр дии…
-Син биир сахаларга үлэлииллэр буолбат дуо? – күлэр.
Айна Бравина
Айна 18 сааһыттан бизнескэ үлэлээн саҕалаабыт. Эрдэ кэргэннэммит, студенныы сылдьан оҕоломмут. Кэргэнин, доҕотторо этэллэринэн, Максим студенныы сылдьыаҕыттан олох атын толкуйдаах эбит. “Киоск атыылаһан ылан табаар атыылыыр эҥин этэ”, – диэн кэпсииллэр. Билигин Айна уонна Максим тус-туһунан бизнестээхтэр.
Айна “Айна-шоп” диэн маҕаһыыннардаах (Дьокуускайга, Иркутскайга), интернет-площадканы хото туһанар эбит, инстаграмҥа 40 тыһ. уникальнай суруттарааччылаах, брендовай табаары атыылыыр, араас сиргэ турдары тэрийэр, Киргизияҕэ улахан сыах аһан бэйэтэ таҥас тигэр производство тэрийбит, дьону (ордук кыргыттары) эргиэн ньымаларыгар үөрэтэр эбит. Быһата, араас салаанан барытынан дьарыктанар. Сыллааҕы эргитиитэ 180 мөл. Бу 24 саастаах кыыс.
Анжелика Янкова
Анжелика Дьокуускайга тааһынан, сымаланан үлэлиир студиялаах. Онтубун “пассивнай дохуот” курдук ааҕабын диир. Эмиэ Айна курдук брендовай табаары омук сириттэн киллэрэн атыылыыр эбит, логистиканан, араас турдары тэрийэн үп-харчы эргитэр. Саха саха курдук айылҕалаах, түүллээх-биттээх, дьоһун, олохтоох толкуйдаах.
Ыччат кэпсииринэн, бу аҥардас Киргизияҕэ олорор сахалар эрэ буолбакка, Кытайынан, Турциянан, Казахстанынан, Кореянан, Таиланынан о.д.а. сиргэ барбыт оҕолор, үксүлэрэ эмиэ бэйэлэрэ дьарыктаах, бизнестээх, ыырдара ырааппыт эбит.
Сахаларга даҕаны баай, кыахтаах көлүөнэ үөскээн эрэр эбит диэн сөҕө да, үөрэ да санаатым. Аны бу ыччат олох атын санаалаах: бэйэ-бэйэтигэр чугасыһар, түмсэр, өйөһөр, өйдөһөр, сүбэ-ама бэрсэр, төрүт тылын, култууратын билэ-үөрэтэ сатыыр буолбут. Атын сиргэ дьэ дьиҥнээхтии сахатыйа сатыыллар эбит. Алаадьыларын, кытыаннарын, сиэллэрин кыбына сылдьаллар, сиэр-туом оҥороллор, алгыс түһэрэллэр, элбэх дьоннуун алтыһаллар, элбэх култуураны көрөллөр уонна тиһэҕэр тиийэн бэйэлэрин омуктарын, норуоттарын уратытын, күүһүн-кыаҕын өйдөөн сахаларынан киэн тутталлар. Наһаа аһаҕастар, аламаҕайдар, бириэмэ тэтимин кытары тэҥҥэ хаамсаллар, саҥа технологиялары баһылаабыттар, боруоста түргэттэр.
«Харчы – диэн энергия. Энергия хамсыахтаах», – дииллэр. Ону сэргэ дьоҥҥо көмөлөһүөхтээхпит диир санаалаахтар. Холобур, Айна Дьокуускайга хаарбах дьиэҕэ олорор саастаах дьахтарга дьиэ ыларыгар көмөлөһөн, миэбэлин-тойун барытын ылан биэрбитин дьүөгэлэрэ кэпсииллэр. Анжелика тоҕус бииргэ төрөөбүттэрин барыларын өрө тарда, көмөлөһө сылдьар.
Холобур, бу ыччат аны уонча сылынан атахтарыгар чиҥник туран, төрөөбүт дойдуларыгар көмөлөһөн, норуоттарын олоҕун, дьылҕатын оҥорсон барыахтара эбээт.
САХА СИРЭ – ТАЛААННААХ ДЬОН СИРЭ
Былыр-былыргыттан өбүгэлэрбит оҕону, ыччаты «киэҥ ыырдаах киһи буол» диэн алгыыллара. Улахан толкуйа суох киһини «кыараҕас ыырдаах», «кыра ычалаах» диэн билигин да этэбит.
Ыыр кэҥиирэ – кыах кэҥиирэ. 2000 сыллар саҕаланыыларыгар А.И.Кривошапкин-Айыҥаттан интервью ыларбар «сахалар наһаа талааннаахтар, ол иһин биир сиргэ хаатыйаланан олорон тапсыбаттар, баардара батарбат, аан дойдунан ыһыталаан кэбиһиэххэ наада» диэн оонньуу-көр курдук эппиттээҕэ.
Кырдьык, талаана суох саха диэн суох. Кини кырата хоһоон айар, иистэнэр, суруйар, уһанар, уруһуйдуур. Итинник көстүү атын омукка ханна да суох. Аһаҕас эттээх, айылҕалаах дьон Саха сирин энергетиката күүстээх диэн бары билинэллэр. Ол иһин маннык сүдү күүстээх сиргэ төрөөн-үөскээн омукпут талаана уҕараабат быһыылаах.
«Бэл, саха ойууттара, удаҕаттара саамай күүстээхтэр диэн этэллэр дии. Атын омуктар айылҕалаахтара чараас эйгэҕэ киирэллэригэр араас психотропнай оттору, сүмэһиннэри иһэллэр. Ол туһунан латиноамериканскай суруйааччылар Гарсиа Маркес, Карлос Кастанеда айымньыларыгар элбэхтик көстөр. Оттон саха ойууна турукка быһалыы киирэр. Кини күүһэ онно», – диэн аргыс кыыһым Светлана, бэйэтэ эмиэ айылҕалаах киһи, саха талаанын ырытыһарга этэр.
Светлана Иннокентьева
САХА СУОЛА
Бэйэ-бэйэбитин таҥнары сосуһуу. Талааммыт хаатыйаланан, көймөстөн тахсар сирэ суох буолан майгыбыт да алдьанара буолуо. Турар уу сытыйар.
Статистика этэринэн, социологическай ыйытыкка кыттыбыт Саха сирин ыччатын 30%-на чиновник буолар баҕалаах эбит. Политика өттүгэр карьераны оҥоруу сахаларга хааччахтаах. Наай гыннар Ил Түмэн спикерэ, муҥутаан Ил Дархан дуоһунаһа баар. Онтон салгыы тахсар кыах суох, сүүс сылга федеральнай таһымҥа биир-икки киһи бардаҕына дьол. Ол иһин кыахтаах дьоммут ити икки дуоһунаһы манаһан бэйэ-бэйэлэрин сиэһэллэр, отуттуу сыл дьокутаат мандатын былдьаһаллар, миэстэлэрин эдэрдэргэ туран биэрбэттэр.
Бюджетнэй үлэҕэ, улуус, куорат, нэһилиэк баһылыгар эмиэ биир оннук хартыына. Тойон-хотун буолаары биир миэстэни сылы-сыллаан кырата 50 киһи кэтэһэр. Бэйэ-бэйэни суулларыы, хоп-сип таһыы онтон саҕаланар. Кыахтаах киһи салгыы үүнэ, сайда туруохтаах буоллаҕа, политика өттүгэр биһиэхэ ол кыаллыбат, муунтуйуу барар.
Оттон урбаанньыттаан аһыаҕы Саха сирин нэһилиэнньэтэ аҕыйах буолан эмиэ бюджет манааһына, тойон-хотун сирэйин-хараҕын кэтээһинэ буолар. Онон ыыры кэҥэтэн саха ыччата араас сиринэн-уотунан айанныыллара, олороллоро, үлэлииллэрэ-хамсыыллара сөптөөх быһаарыы. Биллэн турар, бары тарҕанан барыҥ диэн ыҥырыы буолбатах, ким кыахтаах кыаҕын туһаннын, ыырын кэҥэттин. Сүүс сахаттан уончата тыыллан-хабыллан турдаҕына норуот статуһа үрдүү түһэр буоллаҕа.
Аан дойду үрдүнэн илиинэн оҥоһуллубут саамай күндү, ыарахан сыаналаах. Холобур, саха ииһин, киэргэлин, оҥоһугун киэҥ эйгэҕэ таһааран «САХА» диэн бэйэтэ туспа бренд буоларын бэйэбит дьоммут, ыччаппыт соһон таһаарыахтара.
Билигин сахалары атын сиргэ турдарынан кэрийтэрэн, атын дьон, дойду олоҕун көрдөрөн баран, аны Саха сиригэр омуктары ыҥыран, баҕалаах туризыммытын сайыннарыахтара. Ама, Кыыс Амма, Булуҥ туундарата, Дьааҥы сис хайалара, Өлүөнэ, Сиинэ очуостара, Сыа Бүлүү ыһыахтара хайдахтаах да бэйэлээх итии хааннааҕы долгуппат буолуон сатаммат.
Билигин Саха сирэ аан дойдуга сырье биэрээчинэн эрэ биллэр. Духуобунай баайбытын киһи аймахха тарҕатар кэммит кэлиэ – итэҕэлбитин, Сири-Халлааны анаарыыбытын, айылҕабыт кэрэтин, болгуоттан уһаарыллар быһахпытын, сир көмүһүттэн симэхпитин, киэргэлбитин, оһуорбутун, иһиппитин, литературабытын, фольклорбутун – бренд оҥорон үп-харчы эргийэр ураты сири тоҕо оҥостуо суохтаахпытый? Оччоҕо саха талаанын киэҥ эйгэҕэ таһаардаҕына, көөнньө-көймөстө сыппыт эниэргийэтэ хамсаан, киһи бары талаанын таһаарар кыахтаннаҕына, саха да олоҕуттан дуоһуйар буолуо, кэнэнник санаммыта сайҕаныа, аан дойду сорҕотун курдук билинэн икки атахтаахха бэрсэр сүдү бэлэхтэниэ. Бэйэ-бэйэбитин таҥнары сосуһан бүтэн, бэйэмсэх санаабыт сүтэн, норуоппут туһугар кыһаллар бас-көс дьон үөскээн тахсыахтара.
Онон, омук сиригэр барда диэн, таҥнарда диэн улахан омук кубулҕат политикатын дьалхааныгар кыттыспакка, ыччаппытын харыстыаҕыҥ, кэнниттэн таас тамнаабакка кинилэргэ итэҕэйэн эрэниэҕиҥ, норуоппут кэскилин түстүөх дьон быһыытынан ылынан сыһыаннаһыаҕыҥ.
***
Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru
