“Киргизтэр ханна баалларый?”…
2019 сыл кулун тутарга “Триумф” кэнниттэн бассаапка мем баара: “Киргизтэр ханна баалларый?”, – диэн. Ол курдук: “Тоҕо кинилэр эрэ биһиэхэ кэлиэхтээхтэрий, биһиги да кинилэргэ барыахха!” – диэн тоҕоос көстүбүччэ Киргизияҕа бардыбыт.
Иллэрээ сыллаахха коллегабыт Азербайджаҥҥа бара сылдьан: “Стереотип хампырыйда. Билигин “хаачыктар” дии-дии кынчарыйбат буоллум”, – диэн күлбүттээҕэ. Дьэ, Киргизияттан хайдах санаалаах төннөбүт?
***
АЙАН – КИҺИНИ УЛАРЫТАР
Айантан киһи өйө-санаата уларыйан кэлэр.
Москваттан Киргизия киин куоратыгар Бишкеккэ диэри 3,5-4 чаас көтөҕүн. Сыаната онон-манан эргийбэккэ быһалыы көтөр буоллаххына, ортотунан 10 000 солкуобай. Саха сириттэн барааччы-кэлээччи Иркутскайынан быһалыы Бишкеккэ көтөр эбит. Сыаната да, көтөр кэмэ да Москватааҕар чэпчэки уонна түргэн дииллэр.
Барарбытыгар “Авиа траффик компани” диэн Киргизия бэйэтин авиакомпаниятынан көттүбүт. Сөмөлүөт киэҥ-куоҥ, салона саҥа, ыраас, итии астаах, утахтаах, кэрэчээн стюардессалардаах. Домодедово аэрэопортан “Манас” аэропортка диэри 3,5 чаас көтөн тиийдибит. Москваҕа 16-17 кыраадыс сылаас эбит буоллаҕына, Бишкеккэ 28 кыраадыс итиинэн илгийэн көрүстэ. “Манас” аэропордуттан Бишкеккэ диэри таксинан 40 мүнүүтэ айаннаан тиийдибит.
Биһигини Бишкеккэ олорор номоҕон бэйэлээх саха кыыһа Анжелика көрүстэ. Аргыһым Светлана дьүөгэтин дьүөгэтэ диэххэ. Саха ханна-ханна тиийбэтэҕэй. (Ол туһунан сиһилии суруйохпут).
Уопсайынан, сахалар манна олохсуйан олорооччулар да, туристара да үгүстэр эбит. Таксистар бары “Якутия” диэни истэн сэргэхсийэ түһэллэр, уруургуу, аймахтаһа көрөллөр. Ол биһиэхэ соһуччу буолла.
Аэропортка кыра суумманы олохтоох харчыга – СОМҥа уларыттыбыт, 1 солкуобай – 1,15 сом. Куоракка обменниктар хара баһаамнар, онно 1 солкуобай ортотунан – 1, 25 сом.
Аны Айна диэн манна олорор эмиэ саха кыыһын квартиратыгар бардыбыт. Айна бэйэтэ Иссык (Ысык – бэйэлэрин тылларынан) Күөлгэ биир нэдиэлэҕэ үөрэнэ барбыт, онон биһиэхэ дьиэтин буор-босхо туран биэрдэ. Аргыспын Светлананы кытары Айна интернетинэн билсибиттэр, биирдэ эрэ сирэй-сирэйгэ көрсөн кэпсэппиттэр. Биирдэ көрбүт киһитигэр итэҕэйэн дьиэтин туран биэрбитэ миэхэ, балайда саастаах киһиэхэ, дьикти соҕус өйдөбүл. Аныгы ыччат сулбурҕатык билсэ охсорун, аһаҕаһын сөҕө-махтайа көрөбүн.
Таксинан айаннаан иһэн Анжеликаттан сонурҕаан Киргизия дьонун-сэргэтин ыйыталастыбыт.
“Үчүгэй баҕайы дьонноох сир. Холобур, мин кыра оҕобун колясканан анньа сылдьабын. Кирилиэскэ түһэргэ-тахсарга түргэн баҕайытык бэйэлэрэ көрөн көмөлөһөллөр. Ханна эмэ атын сиртэн Бишкеккэ көтөөрү турар буоллахпына, кэлэн бэйэлэрин тылларынан кэпсэтэ сатыыллар, ону “мин атыммын” диибин, син биир көмөлөһөллөр, таһаҕаспын маныыллар эҥин. Бэйэ-бэйэлэрин ханна да сырыттахтарына олус өйөһөллөр. Судургу майгылаахтар, улахамсыктара суох”.
Хайдах эрэ биһиги киргизтэр бары өрө биэрэ, өргөстөнө сылдьар омук буолуо дии санаабыппыт. Сотору-сотору президеннэрин сууллараллар, уларыталлар, өрөбөлүүссүйэлииллэр-хайыыллар.
Бишкеккэ кэлиэхпит иннинэ, Москваҕа таксистыы сылдьар дьээбэлээх баҕайы киргиз уолунан айаннаабыппыт:
-Мы же кочевой народ, сколько лет прошло, а традиции не меняются. Кыргызы приходили в степь, ставили стан, назначали вожака, оставляли ему под ответственность женщин, детей, стариков, а сами уезжали завоевывать окрестные места. Сейчас то же самое, только названия действий изменились. Приезжаем и смотрим: стан развалился, дети голодные, старики на последнем издыхании, женщины все беременные. Только вожак и его кумы разжирели. Что делать? Вожака на кол, назначаем другого вожака и опять уезжаем. И так семь раз. Оптимистическая трагедия.
Таксиспыт суолу супту стендапер курдук үнтү күллэрэн баран:
“Бара сылдьыҥ, сынньаныҥ, биһиги дойдубут, норуоппут ыалдьытымсах, боростой, судургу майгылаах”, – диэн көрүдьүөc кэпсээнин түмүктээбитэ.
Омос көрдөххө, киргизтэр уу-чуумпулар, наҕыл баҕайылар. Ордук дьахталлара. Таҥна-сапта сылдьаллара аныгы үйэ сиэринэн, ким эрэ гламур-кылгас-пати, ким эрэ судургу. Саастаах дьахталлара үксэ былааттаахтар. Били биһиги кыра эрдэхпитинэ ийэлэрбит, эбэлэрбит курдук. Мусульманныы таҥастаахтар одоҥ-додоҥ көстөллөр, олор үксүн Ош оройуонуттан төрүттээх узбектар эбит. Эр дьонноро холкулар, сорохторо симиктэр да диэххэ сөп, ол гынан баран кэпсэтэн киирэн бардахха, истэригэр сүрдэрэ күүстээҕэ биллэр.
Нууччалар элбэхтэр, Бишкеккэ киргиз оҕолоро нууччалыы саҥараллар. Оттон ютуб оҕолоро буоллаҕа. “Былырыын мобилизация биллэрбиттэрин кэннэ элбээтилэр”, – диэн киргизтэр нууччалар тустарынан кэпсииллэр. Кэлии дьон элбээн дьиэ сыаната, куортама, коммунальнай төлөбүр наһаа үрдээбит. “Ол эрэн олох сэргэхсийдэ, туристарга үөрэбит”, – дэһэллэр. Урут сабыллан турбут санаторийдара, гостиницалара хат сөргүтүллүбүттэр.
Бишкек Тянь-Шань сис хайаларын тэллэҕэр турар эбит. Тула маҥан бастаах хайалар халлааҥҥа харбаһан, үмүөрүһэн тураллар. Куорат тула сир анныттан итии уу – минеральнай уулаах термальнай сыккыстар – дэлэйдэр эбит. Онно турист элбээн сынньалаҥ дьиэлэрэ, бассейннар тутуллан, тэриллэн барбыттар.
Анжелика:
“Салгына наһаа сииктээх да, кураанах да буолбатах. Ол иһин тымныытын да, куйааһын да биһиги сахалар кэбэҕэстик тулуйар эбиппит. Ол гынан баран кыһын чоҕунан оттор буоланнар, бүтүннүү чох күлэ, буруота салгыҥҥа ыйанан турар, онто куһаҕан. Хайа быыһыгар турар буолан салгына хамсаабат”, – диир.
Бензини, атын да уматыгы барытын Россияттан таһаллар эбит. Сыаната син биир биһиэнин курдук, холобур, 95-тээх бензин 58 сом. Бензин сыаната үрдүк буолан кондиционер диэни холбообот дьон эбит, түннүктэрин аһан баран айанныыллар. Быыллара сииктээх соҕус салгыннаах буолан өрө бурҕаҥнаабат.
Астара барыта бэйэлэрин киэнэ – эт, үүт, оҕуруот аһа, балыктара. Күндүргэтэр балыктара – өрүс фореля. Суолунан айаннаан истэххэ бостуук уолаттар сылгылары, ынахтары, барааннары мэччитэ сылдьаллар.
Илиҥҥи дойдуларга барытыгар ас астааһын – культ. Онон астара-үөллэрэ барыта сибиэһэй, минньигэс, кафелара, рестораннара дэлэгэй, куоталаһа-куоталаһа астыыллар. Сыаната биһиэхэ холоотоххо, чэпчэки эрээри кинилэргэ ботуччу. “Үлэ баар эрээри, хамнас наһаа кыра, ордук бюджет салаатыгар, ол иһин атын дойдуларга тахсан хамнастаһа сатыыбыт”, – дииллэр.
КИРГИЗТЭР КЭПСЭЭННЭРЭ
Маникюр оҥорор киргиз кыыһа Бермет бэйэтин туһунан кэпсиир:
-Мин эбэлээх эһэбэр иитиллибитим. Ийэм Москваҕа хамнастаһа барбыта ыраатта, аҕабынаан арахсыбыттара, билигин ханна баарын билбэппит даҕаны. Медучилищены Бишкеккэ бүтэрбитим. Училище кэнниттэн ийэм идэҕинэн үлэлии бар диэбитин истибэтэҕим. Наһаа кыра хамнастаах этэ, ол саҕана 6 тыһ. сом эрэ этэ, билигин 8 тыһ. сом буолбут.
Ийэм училищены кыһыл дипломунан бүтэрбитим иһин Москваҕа билиэт бэлэхтээбитэ. Онно тиийэн баран Москваны наһаа сөбүлээбитим. Метронан баран иһэн үлэ биллэриитэ тахсар хаһыаты ылан аахтым: ханнык эрэ тэрилтэҕэ уборщица наада, ыйга 30 тыһ. солк. хамнастаах диэн. Олох ымсыыран өлө сыстым. 6 тыһ. сом дуу, 30 тыһ. солкуобай дуу?! Оччолорго солкуобай сомнааҕар быдан үрдүк этэ буоллаҕа.
Ийэбин үнтү хаайан Москваҕа хаалбытым. Наһаа хомойбута: итиччэ үөрэттэрбитим кэннэ уборщицалыы барыаҥ дуу диэн. Биир сылы биэрбитэ. Тулуйуоҥ суоҕа диэн.
Хас да үлэнэн, күҥҥэ 12 чаас, биир да өрөбүлэ суох үлэлиир этим. Киэһэ нэһиилэ атаххын соһон дьиэҕэр кэлэҕин уонна суунаат да утуйаҕын. Сарсын сарсыардаттан эмиэ эрдэ туран сиирэ-халты аһаат үлэлии сүүрэҕин. Оннук үс сылы быһа үлэлээн Бишкеккэ дьиэ ылбытым. Барытыгар харчыбын экономиялыыр этим.
Манна төннөн кэлэн баран ийэм баҕатын толорон кардиологическай балыыһаҕа 8 тыһ. сомҥа сиэстэрэлээбитим. Ол сылдьан киэһэ маникюр, педикюр маастарыгар үөрэммитим. Дьоммуттан кистээн үөрэнэрим. Ол үөрэнэн баран эмиэ Москваҕа баран үс сыл үлэлээн кэлбитим. Билигин кэргэннээхпин, биир оҕолоохпун уонна бу маникюр маастарынан үлэлиибин. Сыал-сорук туруордахха ким баҕарар тугу баҕарар ситиһиэн сөп дии саныыбын.
Сыана барытыгар үрдээн билигин дьон кыыһыран сылдьар. Былырыын бэйэлэрин дьонун үүртэлээн таһааран баран россияннарга үрдүк сыанаҕа дьиэлэрин куортамнаабыттара. Итини норуот сөбүлээбэтэ.
-Президеҥҥитин субу-субу уларытаҕыт. Көдьүүһэ суох дуо, оччотугар?
-Ээ, ханнык эрэ бөлөх харчы төлөөн айдаан таһаарар уонна бэйэлэрин дьоннорун олордоллор. Норуот онно туох да кыттыгаһа суох, – диэн Бермет этэр.
Гражданство туһунан:
-Россия гражданствотын киргизтэр пенсия, маткапитал, пособия эҥин туһуттан ыла сатыыллар. Арба, Москваҕа сылдьан хас да узбектары кытары билсибитим. Кинилэр бары Саха сириттэн Россия гражданствотын ылбыт этилэрэ. “Биир үтүө санаалаах дьахтар көмөлөспүтэ”, – бары итинник дииллэрэ. Гражданствоны ылыы наһаа судургу буолбатах ээ, дьиҥинэ. Аны Кыргызстан гражданствотын ылар буоллаххына, туох баар атын дойду гражданствотыттан аккаастаныахтааххын. Атын дойду гражданина Кыргызстаҥҥа төлөбүрдээх үөрэнэр, эмтэнэр.
Мухаммед, Оштон төрүттээх, Бишкеккэ олорор узбек:
-Мин узбектыы, киргизтии, нууччалыы, арабтыы холкутук саҥарабын. Өссө английскайдыы үөрэтэ сылдьабын. Үксүн дьиэ кэргэммэр үлэлиибин, туох баарынан, көстөрүнэн, түптээх үлэм суох. Ону таһынан таксилыыбын. Кэргэннээхпин, түөрт оҕолоохпун. Өссө да оҕолонуохпун баҕарабын да, кэргэним буолуммат. Кэргэним үрдүк үөрэхтээх, үчүгэй үлэлээх. Кораны, чуолаан биһиги дьиэ кэргэн, олох тутуһабыт. Манна ким тутуһар, ким тутуспат. Дьон араас.
-Биир ойохтооххун дуо?
-Биир. Өссө ойохтонуом этэ да, ойоҕум уонна ийэм көҥүллээбэттэр, – күлэр.
Мухаммед да, атын да киргизтэр кэпсииллэринэн туох барыта атыыланар: пааспар, права, прописка, байыаннай билиэт.
-Армияҕа ини-биилэрбиттэн ким да сулууспалаабатаҕа. Байыаннай билиэти атыылаһан ылбыппыт. Государство билэр да улаханнык аахайбат. Киниэхэ да ноҕурууска буоллаҕа: сылы быһа саллааты аһатар, таҥыннарар, үөрэтэр – барыта харчы. Байыаннай техника армиябытыгар баар, баар. Түөрт тааҥка, икки сөмөлүөт диэбит курдух.
Булт туһунан:
-Бултууллар. Куска, хайа козатыгар, табаҕа. Лицензия ылыахха эрэ наада. Балыктааһын хаһан баҕарар көҥүл. Эһиэхэ ыстрааптыыллар дуо? Ол хайдах, тоҕо? – ис сүрэҕиттэн соһуйар.
ДЬҮҺҮННЭРЭ, МАЙГЫЛАРА, ТЫЛЛАРА
Киргизтэр син биир сахалар курдук араас-араас дьүһүннээхтэр эбит. Сорохторо саһарчы көрбүт арыы саһыл хааннаахтар, сорохторо харалар, хойуу хаастаахтар, уһун кыламаннаахтар, кылдьыылаах киэҥ харахтаахтар, сорохторо монголларга, бүрээттэргэ майгынныыллар. Ол гынан баран “типичнэй” диэбиккэ дылы типичнэй киргизтэр – салгын ылбыт төгүрүк сирэйдээхтэр, төгүрүк биилээх харахтаахтар, сирэйдэрэ кэтит буолан харахтара чугас-чугас сытар курдук, муннулара орто, үс муннуктуу хоройор, таныылара наһаа биллибэт, уостара обуйук, орто уҥуохтаахтар.
Билин өргөс-кылаан уһуктаахтара бары атын-атын сиринэн тэлэһийэ, харчылаһа сылдьаллар быһыылаах, дойдуларыгар хаалбыттара, оннуларын булбуттара букатын наҕыл, истиҥ майгылаахтар, наһаа ыалдьытымсахтар, судургу киһилии сыһыаннаахтар. Казахтары улахамсыктар дииллэр эбит.
“Казахтар таможняҕа бэл бэйэлэрин дьонун наһаа өр мөрөйдүүллэр. Дьиэлэригэр, дойдуларыгар төннөн кэлбит дьону туох ааттаах айгыстан бэрэбиэркэлиэххэ сөбүй?!”.
Кырдьык биһиги Бишкеккэ кэлбиппитигэр таможня бэрэбиэркэлээтэ эрэ суох, кыраныыссаны туораабыппытын да билбэккэ хаалбыппыт. Барарбытыгар эмиэ сып-сап аһардыбыттара.
Арааһа атын түүрдэртэн киргиз тыла саха тылыгар ордук майгынныыр быһыылаах. Ол гынан баран кинилэр саҥаралларын иһиттэххэ Ч, Ж, Ш – дорҕоон элбэх. Ол да буоллар араадьыйаҕа киргизтии саҥаны истэн олорон, хата аргыһым сахалыыны майгынныыр эбит ээ диэн баран “тылбаастаан” биэрэн күллэрбитэ.
Бэйэлэрэ саха тылын эмиэ сэргээн ыйыталаһаллар, хайдах түүрдэр эрээригит оччо ыраах барбыккытый диэн сураһаллар. Ону “баҕар, эһиги барбыккыт буолуо” диэн муннарабыт.
БИШКЕК
Бишкек сэбиэскэй саҕанааҕы тутууларынан турар. Килэйбит-халайбыт көстүү суоҕун кэриэтэ. Ол да буоллар онон-манан одоҥ-додоҥ аныгы көстүүлээх, үрдүк мэндиэмэннээх дьиэлэр тутуллан эрэллэр. Общественнай транспортара барыта кэтэх бас билиигэ баар, арай троллейбус, трамвай государственнай дииллэр. Байбыттара наһаа байбыттар, дьадайбыттара наһаа дьадайбыттар. Ол да буоллар сылаас, өҥ сиргэ олорор буолан тыаларын хаһаайыстыбатын тутан олороллор эбит, холобур, сылга иккитэ клубника хомуйаллар. Кумалааннар син көстөллөр эрээри наһаа биһиги умнаһыттарбыт курдук элбэх буолбатахтар.
Саастаах өттүлэрэ – “сэбиэскэй дьон” уруккуларын ахталлар, суохтууллар. Урут манна байыннай собуот, араас фабрикалар, сапчаас оҥорор собуоттар бааллара, хлопок үүннэрэллэрэ – үлэ баара, дьон олоҕо нус-хас этэ дэһэллэр. Сэбиэскэй республикалар бэйэ-бэйэлэрин кытары кыргыһалларыттан хараасталлар.
Киргизтэр билигин туристическай дойду буолуохтарын баҕараллар. Сир баайын арааһа син балайда баар, хостонор эбит да, норуот онтон улаханнык туһаммат быһыылаах, ордук гастарбайтердар ыытар харчыларынан уонна атыынан-эргиэнинэн аһаан-таҥнан олороллор эбит.
Дордой диэн Орто Азияҕа баар саамай улахан ырыынак Бишкек аттыгар баар. Дьэ, саха саныыра-санаабата, атыы-тутуу ийэтэ-аҕата манна диэн эбит. Контейнер үөһэ контейнер, маҕаһыын үөһэ маҕаһыын, табаар үөһэ табаар… үөрүйэҕэ суох киһи иннин-кэннин быһаарбат буола аах-маах, түҥ-таҥ, дүө-даа барар сирэ эбит.
“Биир күнүнэн кэрийэн бүтэрбэккин”, – диэн эрдэ сэрэппит буоланнар өҥөйө түһэн баран салынныбыт. Ол да буоллар атыыһыттар наһаа кытайдар, арабтар курдук киһиэхэ саба түспэттэр, син дэмин булан эргинсэллэр эбит. Манна 30-35 тыһыынчаҕа атыыланар люстралар Дордойга 3,5 тыһыынча сомҥа тураллар, ону тэҥнээн көрүҥ сыана хайдах араастаһарын, хас перекупщиктартан айаннаан манна кэлэрин.
Табаар үксүн Кытайтан, Турцияттан, Орто Азия дойдуларыттан кэлэн манна түмүллэр эбит. 90-с сыллардаахха кытай “десево” диир табаарыттан саҕалаан дьиҥнээх хаачыстыбалаах, фабричнай таҥастарга тиийэ баар. Аоай булуохха эрэ наада. Сылбырҕа, муннугар сыттаах атыылаһа үөрүйэх дьон тугу барытын чэпчэкигэ булуон сөп. Туох баар Россия сыаналаах маҕаһыыннарын табаара бу Дордойтан тарҕанан барарын илэ харахпытынан көрдүбүт.
Дордой ырыынагы миллиардер Аскар Салымбеков диэн олохтоох киргиз 90-с сылларга тэрийбит. Билигин “Дордой” диэн хампаанньалар ассоциацияларын президенэ эбит. Бу ырыынак сарсыарда 6 чаастан киэһэ 6 чааска диэри үлэлиир, тохсунньу 1 күнүгэр эрэ өрүүр, сыллааҕы эргитиитэ 7 млрд дуоллар диэн интернет кэпсиир. Өссө ити урукку көрдөрүү.
(Салгыыта бэчээттэниэ).
***
Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru
