Наука Таҥара баарын билиннэ
2022 с Нобелевскай премияны физикаҕа үс учуонай ылбыта.
СМИ:
В 2022 году лауреатами Нобелевской премии по физике стали стразу трое ученых, которые независимо друг от друга проводили эксперименты с запутанными фотонами, сенсорными технологиями и безопасной передаче информации.Всего за несколько лет научно-технический прогресс позволил физикам подтвердить существование черных дыр и гравитационных волн, разработать физические модели климата Земли и даже обнаружить далекие экзопланеты на орбите солнцеподобных звезд – каждое из этих открытий удостоилось награды Нобелевского комитета.
Нобелевскую премию по физике 2022 года вручили за изучение квантовой запутанности и технологий. Содержание. В 2022 году лауреатами Нобелевской премии по физике стали Антон Цайлингер, Джон Клауезер и Ален Аспе. Трое физиков удостоились награды за эксперименты по квантовой запутанности, в основе которых лежат труды таких выдающихся ученых как Нильс Бор, Альберт Эйнштейн и Джон Белл – все они хотели понять природу странного поведения элементарных частиц, способных находиться далеко друг от друга сохраняя между собой связь.
Кэлин өйдөөтөхпүнэ, кылгастык быһаардахха – “за запутанные частицы за их мгновенную взаимосвязь” диэххэ. Бу квантовай физика уобалаһа ол аата олох элементарнай частицалардааҕар бытархай частицалар эйгэлэрэ. Бу Саха Итэҕэлигэр научнай быһаарыы оруоллаах арыйыы буолан тахсар эбит.
“Запутанные частицы” диэн хаһан эрэ бииргэ үөскээбит частицалар кэлин хаһан баҕарар төһө да ыраахха бэйэ-бэйэлэриттэн сырытталлар. Бииригэр туох эмэ уларыйыы буоллаҕына, ол уларыйыы кыл түгэнинэн (мгновенно) тэҥҥэ атын частицатыгар бэриллэр диэн. Сырдык тэтимэ (скорость света) эҥин диэн өйдөбүл олох ааҕыллыбат.
Онон. Саха Итэҕэлинэн киһи үс куттаах диэн. Ол куттара – Күнү, Сири, Ыйы кытта ситимнээхтэр диэн. Научнай тылынан “запутанные” диэн. Ол аата киһи өйө, эмоцията, салҕанар дьоҕура барыта – Күнтэн, Сиртэн, Ыйтан ситимнээх диэн. Бу маны дакаастаан эксперимент бөҕө оҥороннор үс омук араас дойду учуонайа былырыын Нобелевскай премия ыллылар. Бу үөрэхтээхтэр Саха итэҕэлин кырдьыгын научнайдык дакаастаатылар.
Арҕаһыттан тэһииннээх Аһыныгас санаалаах Айыы Хаан аймахтара, көхсүттэн көнтөстөөх Күн Улууһун оҕолора буоларбытын эксперименнээн дакаастаатылар, он дакаастаан Аан дойду учуонай сообществотын итэҕэтэн бу улахан бириэмийэни ыллылар. Биһи Күнтэн уонна Марстан утахтанар “запутаннай частицалардаахпыт” диэн этии. Ол ситимэ үлэлиир диэн. Күҥҥэ туох буолара Марска уонна биһиэхэ дьайарын учуонайдар, 20-чэ сыл чинчийэн үһүөн биир түмүккэ кэлбиттэринэн дакаастаатылар. Мантан ордук Саха итэҕэлин дакаастааһын баар буолуон сөп дуо? Сөбүлэһэбин бу саҕалааһын эрэ. Аҥардас маны наука ылыныыта улахан дьыала. Эйнштейн теория относительности сокуона эргэрдэ.
Нобелевскай бириэмийэ луареаттарын үлэлэрин ырыттахха, бу запутаннай частицалар ситимнэрэ баарын дакаастааһын, быһалыы эттэххэ – наука Таҥара баар диэн билиннэ дии. Таҥара диэн киэҥ муҥура суох өйдөбүл буолан баран биһиэхэ биһигини сөп оҥорор – Баар Барыны Барытын Баар оҥорбут биһи Таҥарабыт Үрүҥ Аар Айыы Тойон Күн.
Бу наука арыйыытынан Куппут Күнү кытта запутаннай ситимнээх, Сүрбүт Сири уонна Ыйы кытта запутаннай. Дьэ барыта орун оннугар түстэ диэххэ. Саха итэҕэлэ олохтоох, кырдьыктаах, сөптөөх буоларыгар наука бу былырыын буолар 2022 сылга наһаа улахан өҥөнү оҥордо. Билигин холкутук науканан быһаарыллыбыт көстүү буоларын быһыытынан, Таҥараҕа үҥэн өйгүн-санааҕын сөп-сөп сааһыланыаххын, оннугар түһэрэн биэриэххин сөп.
Эбии информация да ылыахха, кэпсэтиэххэ да сөп курдук буолан тахсар. Урут дъэ улахан олохторугар кыһалҕаламмыт эрэ дьон итэҕэйэн көмөлөһүннэрэбит диир буоллахтарына, билигин науканы билинэр киһи бу процедураны оҥостор, өйүн-санаатын “перезагрузкаланыан” сөп. Бу наукаҕа квантовай физикаҕа прорыв диэбэккин өссө. Били 1632 с Италия учуонайа Галилео Галилей Сир Күн тула эргийэрин эппитин, Ватикан 1992 с. эрэ билиммитин курдук аһары бастым дуу ити билиниини? Баар чахчыны наука билинэр эрэ, ону дакаастаатылар эрэ диэххэ сөп.
***
Утуман Таман
