Булду-балыгы хааччахтааһын сиэрэ суох сокуона туохха тиэртэ?
Бэҕэһээ бассаапка Бороҕон (Уус Алдан улууһа) олохтооҕо бэйэтигэр тиийиммитин туһунан дьулаан сурах тарҕанна. 43 саастаах ыал аҕата былырыын 33 кээчэрэни хаптаран баран дьиэлээн истэҕинэ, полицияҕа тутуллубут уонна сууттанан 10 мөл. солкуобайга ыстарааптаммытын туһунан хаһыаттар суруйбуттара. Сиэрэ суох үйэ сиэрэ суох сокуона боростой тыа дьонун сордоон-муҥнаан эрдэҕин. Киһи улаханнык сонньуйар түбэлтэтэ.
Кээчэрэ, хатыыс Кыһыл кинигэҕэ киирбит балыктар, онон ыстарааптара ботуччу. Киһи кыһыйыах Айылҕаны улаханнык айгыратар промышленнай тэрилтэлэр быыкаай харчыга ыстарааптаналлар. АЛРОСА 2018 сыллаахха үс өрүс уутун сүһүрдэн турар. Уонна 30 тыһыынча ыстараабынан муҥурдаммыта. Нерюнгрига, Алдаҥҥа, Дьааҥыга, Кэбээйигэ о.д.а сир баайын хостуур тэрилтэлэр сотору-сотору өрүскэ, үрэххэ дьааты куталлар. Дьон айдаарар да, аҕыйах тыһыынчаҕа ыстарааптаналлар. Сокуон оннук. Оттон тыа дьоно, сатахха атыыга да буолбатах, эр киһи буолан абыранаары дьиэ кэргэнин аһатаары бултаан-алтаан, балыктаан, булан-талан кэлбитин мөлүйүөнүнэн олордуу төһө сиэрдээгий?
Булт-алт, балык, сир аһа – сахалар былыр-былыргыттан үгэһирбит дьарыкпыт. Омук буоларбыт уратыта, итэҕэлэ Айылҕаны кытары быһаччы ситимнээх. Булт, хара тыа иччитэ Баай Байанай, уу иччитэ Күөх Боллох Тойон саха итэҕэлин сүрүн ытыктанар иччилэрэ буолаллар. Икки атахтаах тыаҕа, булка-аска сөпкө сылдьар үгэһэ бу иччилэр нөҥүө олохтонор.
Саханы саха оҥорбут булт-алт хааччахха тутулунна. Сааны былдьааһын, ыстарааптааһын, булт, балык, булуу-талыы барыта бобуу. Киһи сокуону кэһэбин диэн наар кэтэнэ-манана сылдьар, уоруйахха дылы. Наар оннук санана сылдьар киһи майгыта алдьаммакка ханна барыай. Соторутааҕыта бассаапка 70-с сыллар оҕолоро саалаах походтуу баран эрэллэр диэн хаартыска баара. Көр, бу киһилии олох, сокуон баарын саҕана. Сиэр-майгы алдьана илигинэ. Билиҥҥи оҕоҕо саа буолуохтааҕар, соҕотохтуу тыаҕа ыыттахха хаайыллыаҥ. Бу өйдөбүл уларыйа охсубутун!
Биллэн турар, Айылҕаттан тэйбит куорат, бөһүөлэк дьоно хам-түм бултуу тахсалларыгар дьаабыланаллара баар суол. Оттон тыаҕа наар олорор дьон айыы-аньыы диэни араараллар эбээт. Ким даҕаны өрүү бултуур, сылдьар тыатын, Байанайын, Эбэтин хоргуппат, өһүргэппэт курдук туттар-хаптар, дьаһанар.
Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктарга – аҕыйахтарын иһин – булка-алка, балыкка син көҥүл баар курдук. Оттон атын олохтоох омуктарга, чуолаан, сахаларга, хотугу нууччаларга тоҕо суоҕуй? Тугуй бу, омугунан араарыы, көйгөтүтүү буолбатах дуо? Бултуурбар омугум ахсаана аҕыйыахтаах дуо? Тоҕо тыһыынчанан сыллар тухары эһэлэрбит, аҕаларбыт ыраах өбүгэлэрбититтэн бүөбэйдэнэн, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн испит – булт-алт сиэрэ-туома, өйдөбүлэ, итэҕэлэ, уол оҕону, эр киһини иитии, такайыы үгэһэ билигин кэлэн быстан хаалыахтааҕый? Ол аата омукпут уратытын сотуу, умуннарыы, тугу да кыайбат эр киһини иитии, тэнитии ньымата буолбатах дуо? Дьиҥнээхтик Айылҕа туһугар кыһаллаллара буоллар, дьиҥнээхтик хоромньуну таһаарар промышленнай компаниялары мөлүйүөнүнэн ыстарааптыахтаахтар, дьарыйыахтаахтар этэ! Ол биирдиилээн тыа эр дьонун сууттаан, хаайан Айылҕаны “харыстыыллар” үһүө?
Статистика көрдөрөрүнэн, бачча балыктаах дойдуга олорон, саамай аҕыйах балыгы Саха сирин олохтооҕо сиирэ диэн бу хайдаҕый? Үйэ саас тухары бэйэлээх-бэйэм улааппыт Эбэбиттэн муҥхалаан, күөгүлээн, илимнээн ылан тоҕо балык сиэ суохтаахпыный, дьоммун аһатыа суохтаахпыный? Итини мин олох өйдөөбөппүн.
Ыарыы барыта астан диэн этэҕит дии. Саамай битэмииннээх, туһалаах төрөөбүт дойдум аһа буолбатах дуо? Ол былырыыҥҥы, бүтүннүү химияҕа үүммүт кытай пластмасс дьыыбылыкатын, оҕурсутун тоҕо оҕобор сиэтиэхтээхпиний? Сибиэһэй кээчэрэ оннугар араас хаппыт чипсыны, доширагы мотуйуохтаахпыный? Бу киһини аҕыйатабыт дуу, элбэтэбит дуу? Биир уоһунан төрөөҥ-тэнийиҥ диэн трибунаттан ньаҕыйыы, иккис уоһунан ону сотор сокуоннары ылыныы…
Доҕоттор, Саха сирин олохтооҕо биир да мөлүйүөнү кыайбат. Ол биир мөлүйүөнүттэн иһэ үлүннэҕинэ аҥаарыттан аҥаара илимниирэ дуу, суоҕа дуу. Өссө онтон тыаҕа олорооччута букатын аҕыйах, сылын аайы аччыы турар. Ама ол дьон балыктаан, бултаан Айылҕаҕа ХОРОМНЬУНУ таһааралллара буолуо дуо? Хатыыс, кээчэрэ Кыһыл кинигэҕэ киириэр диэри кинилэр куйуурдаабыттара буолуо дуо? Бу балыктар ыраас ууга үөскүүллэр, оттон промышленнай компаниялар ууну киртитэ турдахтарына, балык хаһан баҕарар сэдэх буолуоҕа.
Экологтар, ол-бу надзордар дьиҥнээх Айылҕаны буомурдааччылары тутуҥ, ыстарааптааҥ. Тыа дьонун бултаһан бүтүҥ.
Дьэ, быыбарга норуот туһугар дии-дии дьокутааттарбыт үп-үллэҥнэс, суугунас-сааҕынас буолуохтара. Ордук былааска баһылаан-көһүлээн олорор “Единэй Россия” туһугар тыл-өс көтөҕөөччүлэр, сахаҕыт норуотун туһугар дьэ бу сөбө суох ыстарааптары тыа дьонугар суох оҥорор курдук федеральнай сокуоҥҥа уларытыы тоҕо киллэрбэккит? Эппэккит-тыыммаккыт? Төһөлөөх тыа ыалын олоҕун огдолутар нааданый? Демография түстэ диэн суланар оннугар киһилии сокуоннары ылыҥ, туоруорсуҥ, кытаатыҥ. Дьон төрөөбүт төрүт сирин аһын аһыырыгар көмө-тирэх буолуҥ. Москва эттэ дии-дии илин-кэлин түспэккэ, дьон туһугар дьиҥнээхтик кыһаллыҥ.
***
Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru
