Тыа сиригэр сахалыы өйдөөбөт, саҥарбат оҕолор баар буоллулар. Төрүөтэ тугуй?
12-14 сыллааҕыта эбитэ буолуо, ыалбыт аҕата дойдутугар ыраах улуус нэһилиэгэр бара сылдьан бэрт дьикти кэпсээннээх кэллэ. Оччолорго, үрэх баһын нэһилиэгэр нуучча диэни телевизорынан эрэ көрөр сиргэ, букатын сахалыы саҥарбат, өйдөөбөт САХА оҕото баар буолбут диэн сөҕүү бөҕөтүн сөҕөн кэлбитэ.
“Хайдах саха ыалыгар маннык оҕо баар буолан хаалбытай?! Атын оҕолоро бары сахалыы саҥараллар, арай, ити биир ортоку уоллара туура тугуу да өйдөөбөт да, саҥарбат даҕаны… Дьэ, дьикти, үйэ төннөөрү гыммыт дуу диэх айылаах”, – диэн ыалбыт баһын быһа илгистибитэ.
Бу кэнники уонча сыл иһигэр итинник оҕолор туох да наһаа элбээтилэр.
Aartyk.Ru тоҕо маннык балаһыанньа үөскээтэ, аҥардас Ютуб эрэ буруйдаах дуо диэн дьонтон ыйыталаста.
Владислав КРИВОШАПКИН, общественник, Үөһээ Дьааҥы улууһа:
-Итинник көстүү баар буолла. 200 – 300 киһилээх нэһилиэк оҕолоро (сорохторо диэххэ наада) нууччалыы кэпсэтэ сылдьар буолаллар. Улуус киинигэр оҕолор быдан нууччалыыллар быһылаах. Ити төрүөтэ элбэх.
Бастакытынан, оскуолаҕа сүнньүнэн нууччалыы үөрэтии барар. Учууталлар, ордук эдэрдэр, нууччалыы саҥаран үөрэтэллэрин ордороллор. Тоҕо диэтэххэ, учебниктар бары нууччалыылар. Ону сахалыы тылбаастыы сатаан эрэйдэммэккэ, учебниктан быһа саҥараллар. Онон үөрэх бүтүннүү кэриэтэ нууччалыыга көспүтэ ыраатта.
Иккиһинэн, оҕо-ыччат сэҥээрэр интернет, телевидение контена сахалыы тылынан суоҕун кэриэтэ.
Үсүһүнэн, Дьокуускайга, киин куораттарга үөрэнэр ыччат сахалыы саҥара туран нууччалыы көһөн хаалаллар. Олор дойдуларыгар кэлэ сылдьан бырааттарыгар-балыстарыгар сабыдыаллыыллар. Итинник киин сиргэ сылдьан “сайдан” кэлбит эдэрдэр тыаҕа ыал буолан олохсуйдахтарына даҕаны, үксүн нууччалыы кэпсэтэллэрин, тыл, этии кыбыталларын ордороллор.
Ити барыта мунньуллан тыа сиригэр, дэриэбинэҕэ төрүт саха да өйдөбүлүгэр нууччалыы тылы туттуу, саҥарыы, кэпсэтии улаатан иһэр. Ол оҕолорго түргэнник дьайар.
Оччотугар хайдах дьаһанабыт? Бастатан туран, үөрэх, оҕо иитиитин тэрилтэлэригэр, ордук оҕо саадтарыгар, начальнай кылаастарга – сахалыы тылынан үөрэтии, иитии боппуруоһа туспа көрүллэн, үбүлэнэн, болҕомто ууруллуох кэриҥнээх. Тыа сирин оскуолаларыгар үөрэх программатыгар саха тыла киэҥник туттулларыгар анал болҕомто ууруллуохтаах. Анал көҕүлүүр, тэрийэр дьаһал, этии наада.
Телевидениеҕэ, интернеккэ ыччат-оҕо интэриэһин тардар ыраастык сахалыы тылынан эйгэ сайдара наада. Тыа сиригэр оҕо театрын тэрийиэххэ баара. Ону сэргэ Саха театрын, саха суруйааччыларын ыалдьыттатар олус көмөлөөх буолуох этэ. Саха театра букатын гастроллаабат буолан хаалла. Тыа дьоно, оҕолор сахаларын тылын көннөрү күннээҕи “бар – кэл” диэнинэн муҥурдаммакка, уус-уран литературнай, төрүт тылын баайын истэллэрэ буоллар умсугуйуох этилэр. Оҕо тылы истэн ылынар, саҥара үөрэнэр.
“Бар – кэл” диэн эрэ таһымынан саҥарыы, кэпсэтии, быстах наадаҕа эрэ саха тыла туттулларын истэ үөрэммит оҕолор араас атын уустук өйдөбүлгэ, санааҕа, санааны этэргэ саха тыла кыаҕын, баайын билбэт, туттубат буола улааталлар. Ол иһин бэйэлэрин санааларын сайа этэргэ нуучча тыла ордук кыаҕы биэрэр курдук буолан, нууччалыы кэпсэтиигэ көһөллөр.
Нууччалыы кэпсэтии урут үөрэхтэммит, сайдыбыт тыаттан төрүттээх сахаҕа баар дьыала этэ. Билигин тыа оҕолоро эмиэ эрдэ “сайдар”, “үөрэхтэнэр” курдук буоллулар. Интэриэһиргиир, кинилэри угуйар – тардар эйгэлэрэ нэһилиэктэн, улуустан, республикаттан букатын да ыраах, атын буолан иһэр. Ол барыта нуучча, омук тылынан.
Ыал – ыалтан атын. Ол быһыытынан сахалыы сайаҕастык кэпсэтэр ыаллар оҕолоро сахалыыларын умнубаттар. Манна ордук кырдьагас аҕа көлүөнэлээх, эһэлээх – эбэлээх ыаллар оҕолоро ордук сахаларын тылыгар иитиллэн улааталлар быһыылаах.
Уопсайынан тылга син биир көҥүл конкуренция, дьон – норуот ортотугар болҕомто иһин күрэх баар, ол быһаарар оруоллаах. Республика былааһа өскөтүн төрүт омугун, төрүт сахатын тылын дьылҕатын иһин кыһанар буоллаҕына, сүрүн соруга республика иһигэр саха тылыгар атын тыллары кытта күрэххэ – тирэх, кыах, тыын, күүс, эйгэ биэрэ, тэрийэ сатыахтаах. Дьиҥ тыыннаах, дьайыылаах көмө, дьиҥнээх күүс уонна эйгэ.
Арыйаана Андыҥда, норуот эмчитэ, Ньурба улууһа:
-Мин санаабар аныгы төрөппүттэр бириэмэни кытта тэҥҥэ сайдан истин диэн оҕолорун наар үөрэх эрэ өттүнэн ыыта сатыыллар. Оттон үөрэхпит барыта – нууччалыы, омук тылынан. Үлэҕэ үөрэппэттэр, айылҕаҕа сырытыннарбаттар, оттоппоттор, сир аһын хомуйтарбаттар, булка-алка сыһыарбаттар. Оттон тыа сиригэр ынах-сүөһү, сылгы иитии, мас мастааһын, от оттооһун – бу көннөрү илии-атах үлэтэ эрэ буолбатах эбээт. Бу – омукпут төрүт дьарыга, онтон тахсар олоххо көрүүтэ, анаарыыта, сиэрэ-туома, өйдөбүлэ силистэнэн үүнэн тахсар биһигэ. Сылгы-сүөһү иитии хас биирдии мала-сала, дала, күрүөтэ-хаһаата, өйдөбүлэ, сыһыана – бэйэтэ туспа өбүгэ билиитэ, сахалыы итэҕэл сэһэнэ. Ол оннук төрүт дьарыкка сыстыбатах буоллаҕына, оҕо хантан тыл дэгэтин арааһын билиэҕэй, токкоолоһон туох суолталааҕын араарыаҕай?
Аны билигин эбээ, эhээ олохпут тупсан тус-туһунан дьиэлэннибит. Былыр үс көлүөнэ биир балаҕаҥҥа олороро. Кырдьаҕас эбээ-эһээ кэпсээнэ, сэһэнэ, үһүйээнэ, остуоруйата – оҕоҕо тыл дэгэтин, эгэлгэтин иҥэрэрэ, умсугутара, сүрүн сахалыы өйдөбүллэри биэрэрэ. Эбээ-эһээ сиэнин батыһыннара сылдьан от-мас арааһын, сир-дойду суолтатын кэпсиирэ-ипсиирэ. Ити барыта төрөөбүт тылы таптыырга төһүү күүс этэ буоллаҕа. Ол ситим билигин суох. Тыа сирэ хороҕор муостааҕа, сыспай сиэллээҕэ бараннаҕына тылбыт-өспүт эмиэ тутайар.
Мария Евсеева, учуутал, Дьокуускай к.:
– Ол ютуб, мультик содула эмиэ буолар, аны төрөппүттэрэ оннук саҥарарын биһирииллэр, киһиргэтэллэр, киэн тутталлар. Бу маннык тыа сиригэр нууччалыы эрэ саҥарар оҕо үксүгэр аутист буолар эбит, мин кэтээн көрүүбүнэн.
Аутизмнаах оҕоҕо нууччалыы саҥарар дэбигис уонна чэпчэки, сахалыы ыарахан. Ол эмиэ биир биричиинэ буолла.
Икки тылынан тэҥҥэ үчүгэйдик саҥарар оҕо эмиэ элбэх, тыа сиригэр да, куоракка да. Дьиэтигэр дьонунаан тото сахалыы кэпсэтэр, уулуссаҕа доҕотторунаан нууччалыы саҥарар. Бу оҕо үөрэҕэр үчүгэй буолар, манныгы биһириэххэ эрэ наада.
Манна төрөппүт оруола, ирдэбилэ баар буолар, эбэтэр бииргэ оонньуур, чугас киһитигэр бас бэринэн оҕо икки тылы баһылыыр диибин. Онон төһө да ютубу көрдүн сорох оҕо сахалыы саҥатын умнубат.
Саха кылааһыгар үөрэнэрэ улахан оруолу оонньуур. Мин 3-с кылааска үөрэнэр сиэн уолум Айыы кыһатыгар үөрэнэр, бу оскуола оҕолоро икки тылы тэҥҥэ тутан баһылаабыттар. Ол истиэххэ олус үчүгэй. Саха тылын олимпиадатыгар сиэним миэстэлэспитэ. Учуутала да бэркэ сахалыы саҥаран үөрэтэр. Дистанционнай уруоктан иһиттэххэ биир да нуучча тылын кыбыппакка ыраастык сахалыы саҥарар учуутал.
Куорат төрөппүттэрэ биир үксүн сахалыы тылы оҕолоругар үөрэтэртэн, аахтарартан сүрэҕэлдьээн эбэтэр иллэҥэ суох буолан, нуучча кылааһыгар биэрэллэр. Үс тылы сэргэ үөрэтэр ыарахаттардааҕа биллэр, ол да буоллар оҕо төрөөбүт тылын билэрэ – саҥарар, толкуйдуур дьоҕурун сайыннарарын умнуо суохтаахпыт.
Андрей КРИВОШАПКИН-Айыҥа, суруйааччы, рунолог:
-Оҕо сэттэ сааһыгар диэри ийэтин кытта ситимэ быстыбат. Ийэтэ нууччатымсыйбыт буоллаҕына, эбэтэр төлөппүөнтэн арахсыбат, социальнай ситим кулутугар кубулуйбут буоллаҕына, оҕото эмиэ соннук барар.
***
Күндү ааҕааччыларбыт, маннык хоруйдары кытары сөбүлэһэҕит дуо? Эбэтэр бэйэҕит санааҕытын комментарийга суруйаргытын күүтэбит.
***
Aartyk.Ru
