Сэрии уонна Ил
Далан “Тыгын Дархан” арамаанын аахпакка эрэ гынан баран “оннук үһү” диэн үтүктүһэн, айымньы сүрүн ис хоһоонун токурутар куолуһуттар бааллар. Госдума депутата Бүөтүр Оммуоһап Лөгөй сыдьаанабын дэтэн өһүргэс оҥостуммут кубулҕата баппакка, бүтүн Россия сокуону оҥорор уорганыгар төрөөбүт норуотун уган биэрэн тыл ыытта.
“Тыгын Дархан” киинэ сценарийыгар үтүөкэн киһи, историк, суруйааччы, архыып бөҕөтүн хаспыт, сыныйан үөрэппит, онно олоҕун анаабыт Баһылай Харысхал ыкса үлэлэспитэ. Чүөчээски-Бүөтүр ордук-хоһу Харысхаллааҕар историяны билэрэ буолуо дуо, Далантан ураты уһулуччу өйдөөхпүн дэнэн аар-саарга аатырар улуу айымньыны суруйан таһаарар кыахтаахпын дэнэрэ буолуо дуу, идэтийбит, талааннаах киинэ режиссера Никита Аржаковтааҕар сатабыллаахпын диирэ дуу? Саарбахтаатаҕым буоллун.
Далан арамаанын сүрүн идиэйэтэ тугуй? Или тэрийии. Тыгын Дархан аҕата Мунньан Дархан хаҥаластары түмэр, оттон кини уолун сүрүн соруга – Саха Урааҥхайдарын бииргэ түмүү. Ааҕыаҕыҥ эрэ айымньыттан быһа тардыыны, Тыгын Дархан толкуйун:
“Илтэн, эйэлээхтик олорортон ордук дьол бу Орто дойдуга ама туох баар буолуой?! Ол гынан баран, Или олохтуурга , эйэни тэрийэргэ сэриитэ суох сатаммаккын. Сэриилэспэтэххинэ эйэлээх олоҕу туппаккын. Оттон иллээх биир кэргэҥҥэ бары будуну түмтэххэ сэрии суох буолар. Сэрииттэн Ил үөскүүр. Ити – Тыгын Дархан олоҕун устатыгар өйдөөбүт өйүн-санаатын түмүллэр туймуута. Ол ону сыта байбыт сынаҕа баайдар – улуу уустар аҕа баһылыктара чой оройдоругар түһэрэн биэрбэттэр: кини бэрт былдьаһан, көччүйэ сатаан хаан олбохтонорун, өлүү-сүтүү сөрүөлэнэрин курдук саныыллар. Арай кинини абаҕата, сир түннүгэ Одуну ойуун эрэ өйдүүр.
Тыгын Дархан уйаара-кэйээрэ биллибэт уһун-киэҥ Саха Урааҥхайдар олохсуйбут сирдэригэр эйэлээх олох, иллээх быһыы-майгы туругурарын, тэргэн суоллар тэлэллэллэрин, айдам аартыктар арыллалларын баҕарар. Ким урут охсубут, ким уоран саба түспүт, ким күүстээх – ол. тойон буолар өргөстөөх үҥүүнү өрө туппут, кылааннаах батаһы кыбына сылдьар, кыргыс-илбис кэмнэрэ ааһан, дьон куттаммакка-тардыммакка, бэйэ-бэйэлэригэр ыалдьыттаһар, уруурҕаһар-аймахтаһар, Баай Хара Тыаҕа көҥүл бултуур, Күөх lалайга көҥүл балыктыыр кэмнэрэ кэлиэхтэрэ диэн эрэнэр. Ол иһин үтүө сааһын онно бараата. Ол оннук ырата кырдьар сааһыгар, өлөр үйэтигэр дьэ түмүктэниэх курдук буолан эрэр.
(…)
Арай ити Бороҕон Дьуотту уустарын бастаахтара кини санаатын ситимин кэстилэр. Өскөтүн быһайын Лөкөй Тойон уолугар кини кыыһын ойох ылан, уруурҕаһан кэбиспит буоллар, Саха Урааҥхайдар сирдэрин үрдүнэн хааннаах им буолан аартык-аартыктары бүөлээн турар кыргыс үйэтин хааннаах миҥэтин кырыыстаах күлүгэ халбарыйыа этэ. Ону баара…”.
(“Тыгын Дархан” арамаан, Далан -В.Яковлев, 200-201 сир.).
Тыгын Дархан улахан уолун Марҕа Баай туһунан санаата:
“Өй-санаа уостуута диэн дьэ ити буоллаҕа. Дохсун өйбүт баайыллан, уоттаах санаабыт умуллан, күннээҕи олох кыһалҕата үтүрүйэн үрэх-үрэх баһын ахсын кэнэҕэһин кэнэҕэс даҕаны итинник саах сыбахтаах балаҕантан быкпат өйдөөх-санаалаах кэччэгэй баайдар үөскүөхтэрэ турдаҕа. Ол иһин алаастар-үрэхтэр бастарынан бытарыйан-ыһыллан модун санаа бозсуллубатын, күүстээх санаа көҕүрээбэтин туһугар бииргэ сомоҕолоһон, бииргэ түмүллэн, күргүөм көҕү – Улуу Или тэрийиэххэ, олохтуохха баар этэ.
Албан аат уонна сынаҕа баай…(…)
(“Тыгын Дархан” арамаан, Далан-В.Яковлев, 206 сир.).
Көрөргүт курдук, ханна да сынаҕа баайдар (бэл Тыгын бэйэлээх бэйэтин төрөппүт улахан уола) баалларын “Тыгын Дархан” арамааҥҥа этиллэр, чуолаан уус алданнары “оннуктар” диэн ыйыы ханна да суох. Була сатыы-сатыы өһүргэс таһааран сахалары хайыта сатыыр адьынаттаах бэлиитикэ кигиилээх оонньуутугар киирэн биэримиэх кэриҥнээхпит.
“Үһү-бадах” диэбэккэ “Айар” (Бичик) кинигэ кыһатын маҕаһыыннарыттан Далан арамаанын ылан ааҕыҥ, билиигитин кэҥэтин, ийэ тыл сүөгэй сүмэтигэр умсан сүрэхтиин-быардыын сылаанньыйыҥ. Саха Урааҥхай буоларгытынан киэн туттуҥ уонна сырдык итэҕэллээх, улуу өбүгэлээх, дириҥ силистээх-мутуктаах историялаах этибит диэн куккутугар-сүргүтүгэр бөҕө санаа иҥтин!
***
Aartyk.Ru
