Саха ДЬИҤ БИЛИИНИ илдьэ сылдьар омук
Былыргы үһүйээннэргэ сахалар суруктаах-бичиктээх таастара Элиэнэ өрүскэ түспүт үһү диэн кэпсэнэр. Аныгы киһи өйүгэр сурук-бичик диэн – билиҥҥи дорҕоон алфавита эрэ. Онтон былыргыны хасыһан үөрэтэр учуонайдарбыт (тыл үөрэхтээхтэрэ, этнографтар, историктар, археологтар, о.д.а.) дакаастаабыттарынан, биһиги өбүгэлэрбит суруктара-бичиктэрэ руна – уурунуу сурук эбит уонна «өрүскэ, ууга түспүт» диэн өйдөбүл көнөтүнэн буолбакка ханарытан этии диэн быһаараллар.
Былыргы сахалар суруктара руна (уурунуу) сурук – өйдөбүл, бэлиэ суруга, тыл сүһүөхтэринэн бэриллэр уонна биирдиилээн дорҕоон курдук эмиэ туһаныллар «Суруктаах таастара» – Өлүөнэ кытылын батыһа кэчигирээн турар таас очуостарга бичийэн хаалларбыттар – «түһэрбиттэр». Аны ол уурунуу суругу бүтэй эттээх киһи суруйбат, чараас эйгэни кытары алтыһар – ойууттар, (оччотооҥҥу быдан дьылларга айылҕалаах эрэ киһи бас-көс буолар кыахтааҕа) бичийэллэрэ.
Бүгүҥҥү Aartyk.Ru ыалдьыта алгысчыт, уруунуу суругу тарҕатааччылартан биирдэстэрэ, аналлаах аатын ылаары тургутулла сылдьар аата – Чаҕыл уола Ала Атамай сыдьаана Уһун Ойуун удьуора Ала-чуо Ачыат. Кинини кытары саха итэҕэлин, дьиҥ билиитин туһунан кэпсэтиэхпит:
-Ачыат диэн төрөппүттэрим биэрбит оҕо эрдэхпиттэн аатым. Урут Нам улууһун суруксута Ачыат Уйбаан диэн баара үһү. Аҕабынан Эбэм абаҕата эбит, үөрэхтээх киһи буоллун диэн миигин кини аатынан ааттаабыттар , – диэн кини кэпсээнин саҕалыыр.
-Оччотугар Намҥын дуо?
– Урут Горнай аҥаара Нам улууһа, аҥаара Арҕаа Хаҥалас буоллаҕа. Ала Атамай (билигин Бэс күөлэ, Горнай улууһа) Дыгын саҕанааҕы киһи. Кини уолаттара биирдэрэ хомуска оонньоон тахсара үһү, ол онтон Бастакы Хомустаах аҕа ууһа тэнийбит. Иккис уола тааһынан оонньуур идэлээх үһү, Таастаах аҕа ууһа үөскээбит, үһүс уола Ойуун буолан Ойуун ууһун төрдө буолбут диэн үһүйээн баар. Мин ийэм Ойуун ууһуттан төрүттээх. Ийэм өттүнэн Куонаанаптарынан бардахха, Августина Филиппова эдьиийим Ууспут төрдө Уһун Ойууҥҥа тиийэр. Арҕаа хаҥаластар. Аҕам Бэс Күөлэ, Ала Атамайтан сыдьааннаах.
-Саха төрүт итэҕэлигэр, алгыска хайдах тиийбиккиний?
-Ийэ кут уһуктуута диэн баар. 2004 сыллаахха А.И.Божедонов-Сырдык биэриилэрин истэн баран «кырдьык даҕаны» диэн санаа киирбитэ. Алгыстары батыһа сылдьан истэн, кинилэри кытары Киһилээххэ, Сатаҕа, Тиксиигэ Алгыстарга айаннаспытым билии – көрүү эбиммитим.
-Оттон рунаны үөрэтииҥ хаһан саҕаламмытай?
-Билигин рунаны тарҕатар, үөрэтэр «Силис» түмсүүгэ баарбын. Руна – уурунуу суругу анаан үөрэппит сахалартан бастакы учуонай А.И.Кривошапкин – Айыҥа буолар. Кини ССРС ыһыллыбыт бастакы сылларыттан саха суругун үөрэтэн саҕалаабыт. Бастаан киһи-аймах историятын үөрэтэр. Сахалар өбүгэлэрин суолларын-иистэрин араас сиргэ, араас омуктар култуураларыгар, итэҕэллэригэр сабыдыалын булан улахан, улуу омук сыдьааннара эбиппит диэн түмүккэ кэлэр. Онуоха В.С.Поскачин: «Маннык улуу омук хайаан да суруктаах-бичиктээх буолуохтаах, ону үөрэт, бил», – диэн сүбэлиир.
Айыҥа – Андрей КРИВОШАПКИН
Андрей Иванович Г.В.Ксенфонтов, Отто Бетлинг о.д.а. научнай үлэлэрин ааҕар, үөрэтэр, онтон сиэттэрэн саха тылын дьиҥ билиитин нотуорун таһаарар. Андрей Иванович олох глобальнай, далааһыннаах толкуйдаах киһи. Онтон киниэхэ К.А.Федоров кыттыһар кини олоҕун тухары туйгун үөрэнээччи буоларын быһыытынан сиһилии ымпыгын – чымпыгын үөрэтэр . Кузьма Аполлонович омук сайтарыгар киирэн хасыһар, информация бөҕө хомуйар, ситимниир, ырытар. Россия сайтарыгар итини суруйбаттар.
Кинилэр иккиэн 2015 сыллаахха «Арчы дьиэтигэр» лекция аахпыттара. Онно сылдьан баран тута тугу кэпсииллэрин-этэллэрин өйдөөбүтүм. «Баччааҥҥа диэри ханна сылдьыбыккытый?!» – диэн сөҕүү-махтайыы. Инньэ гынан үһүө буолбуппут. Билигин бөлөхпүтүгэр 200-тэн тахса буоллубут. Дьон өйдөөн, ылынан эрэллэр.
Мин рунаны үөрэтиэм иннинэ билиим-көрүүм быстах – фрагментарнай этэ. Оттон рунаны үөрэтиэхпиттэн ыла – биир кэлимсэ систиэмэлээх буолбута.
-Холобур?
-Холобур, бастаан көстүбэт эйгэни көрүүм быстах-остох буолара. Сороҕор көстөр, сороҕор көстүбэт, турукка киирэҕин-киирбэккин. Онтон рунаны үөрэтиэхпиттэн билиим-көрүүм сааһыланна, дьаарыстанна.
-Бастакы көрүүҥ ханна этэй?
-Сайыынаҕа дьарыктаммытым. Биһиги тиһэх куурус этибит. Бүтэһик күҥҥэ уһуйааҥҥа кэлэн баран кута көтө сылдьарын көрбүтүм. Киһи төбөтө, сирэйэ уонна туман курдук намылыйан түһэр «кутуруктаах». Соһуйбутум, хайдах хайдаҕый диэн. Онтон тахсан эппиттэрэ «барда» диэн. Ээ, эрэ диэн хааллаҕым.
Иккис көрүүм 2013 сыллаахха быһыылааҕа. Амур өрүһү муостанан туораан иһэн. Ордук айаҥҥа сырыттахпына биллэрэрэ. Алгыс тыла кулгаахпар иһиллэр, сиэр-туом толорон баран көрдөстөхпүнэ туолар… Ол онно муостаны туораан иһэн Амур өрүс иччитин эрэйин-муҥун бэйэбинэн билбитим, наһаа хараастыбытым, уйадыйбытым. Саатар тылбынан алҕаан көмө буолуом диэн тойуктаан барбытым, айаннаан иһэн. Туох да ынырыктык киртиппиттэр этэ. Уута туолан, ыгыллан, субу таһынан халыйан бараары турара. Онтон арай оҕонньор сирэйдээх эмиэ туман курдук намылхай «кутуруктаах» өрүс иччитэ кэлэн хаста да массыынабын эргийбитэ. Соһуйдаҕым дии. Ол кэннэ хас да хонон баран Амур таһынан баран улаханнык халааннаабыта, сир-дойду, дэриэбинэ, куорат бөҕө ууга барбыта. Ыгылыйан, туолан туран ыраастанаахтаатаҕа. Айылҕабыт барахсаны олус даа алдьаттыбыт, ыарыытын аһаҕас эттээх киһи тулуйбат…
– Руна сүрүн кистэлэҥин эт эрэ.
-ДНК кодун тутула уонна саха суруга биир тутуллааҕын үөрэтэн Айыҥа үлэ суруйан бэчээттэппитэ.
ДНК: 4 азотистай тутул (основание), 20 аминокислота, 64 кодон. Саха тыла: 4 дифтонг баар ол дифтоннартан 20 аһаҕас дорҕоон үөскүүр, уонна 64 сүһүөх бэлиэлэрэ баар. Дифтоннарбыт уонна ДНК кодоннарын дьүөрэлэһэр ӨСтөрө (законнара) биирдэр. Ону үөрэтэн билэн баран гормональнай эмтэр химическэй формулаларын бэлиэлэрин оннугар саха тылын дорҕооннорун туруоран биэрдэххэ, сахалыы алгыс тахсан кэлэр. Дьэ били АЛГЫС аан дойдуну тутан турар диэммит чахчы оннук буолара тахсан кэлэр. ДНК кода уонна саха тылынан алгыс кода ала-чуо биир. Сөп түбэһэр, ол иһин сөптөөх алгыс эмтээх, дьайар күүһэ сүҥкэн.
-Дьикти эбит.
Сахалары наар көһөн кэлбит омук курдук көрдөрүү баар.
-Сахалар төрүт сирбит – билиҥҥи Саха республикатын территорията. Ол судургу научнай бигэргэтиилээх – Элиэнэ өрүс очуостарыгар баар тайахтар ойууларын датировката 4,5-5 тыһыынча сыл анараа өттүгэр ойууламмыт диэн науканнан бигэргэтиллибитэ , ол ойууга баар УУРУУНУУ СУРУГА сахалыы ааҕыллара буолар, ол аата Саха оччотооҕуттан баарын ааһан, суруктааҕа кытта бигэргэтиллибит. Мочанов арыйбыт «Дириҥ үрэх» археологическай памятнига ону эмиэ туоһулуур.
-Туоһулуур да аныгы наука билинэ охсубат ээ. Хата учуонайы бэйэтин “шарлатан” диэн буруйдааһын баар.
-Буолумуна. Билиҥҥи наука сымыйа суолунан баран иһэрин дакаастыыр арыйыы. Оччотугар тыһыынчанан научнай степеннээх дьон «үлэлэрэ» күдэҥҥэ көтөр…
-Историческай наука кандидата Афанасий Николаев киһи-аймах Саха сириттэн үөскээбитэ диир гипотезата олохтоох дии саныыгын?
-Олохтоох. Дьиҥинэн ити дакаастабыла судургу ээ. Мааманнар, сэлии кыыл 11-15 тыһ. сыл анараа өттүгэр икки атахтааҕынан кыдыйыллыбыттар диэн учуонайдар суруйаллар. Мааманнар сэмнэхтэрин саамай элбэҕи Саха сирин территориятыгар булаллар. Ким эрэ кинилэри бултаатаҕа эбээт. Ким эрэ кинилэри тааска ойуулаатаҕа эбээт.
Мааман бүппүтүн кэннэ саамай эттээх бултанар кыыл – тайах буолар. Тайах – тыыннаах хаалар суолталаах эт. Ол иһин руна суругар тайах уруһуйа элбэхтик киирэ сылдьар. «Таай аах» диэн өйдөбүллээх.
Суруктаах таас. Өлүөнэ тардыыта
Тайах уруһуйдаах руна быһа холоон 4,5-5 тыһ. анараа өттүгэр суруллубут диэн быһаарабыт. Холобур, маннык руна баар: «Абы айыһары истээччи Ил Өйдө ыыт» диэн. Тайаҕы икки атахтаах гына уруһуйдаабыт. Анааран таай, аах. Бу уруһуйга таайан ааҕыылар бааллар. Ол оннук категориянан толкуйдуур дьон бэлиэлэринэн, символынан суруйбуттар.
Аллараа дойдуга Айыыһыт Айыы уонна Иэйиэхсит Айыы бааллар. Үс тайаҕы ойуулуулларыгар , Тыһы тайаҕы икки ойоҕостоох гыммыттар . Айыыһыт уонна Иэйиэхсит Айыылар лөкөй тайах сэттэ ойоҕостоох – 9 айыы халлаан тахсан кэлэр.
Үс дойду бэлиэтин үс тайаҕынан биэрбиттэр.
Тыһы тайах аллараа дойду, Орто дойду оҕо тайах Биир эрэ ойоҕостоох, иккис үһүс ойоҕосторо саҥардыы быган эрэллэр . Буор кута кэлэр, ийэ кута, cалгын кута кып-кыралар. Үүнэн сайдан сэттэ хаалбыт халлааннары ааһан киһи буолан килбэйээри САХА буолан сандаараары, орто дойдуну туоруу баран иһэрэ көстөр.
Аны туран сэлии (мамонт) курдук уһун аһыылааҕа элбэх эттээх кыыл маннык буолар этэ диэн көрдөрөр. Бу көрдөрбүттэрэ сэлии кыылы бултуу сылдьыбыттарын туоһута буолар. Аб-хомуһун аллараа дойдуга оҥоһулларын туоһутунан АБ бэлиэ тыһы тайах анныгар ойууламмыта кэпсиир онтон ИЙЭ кута уонна АҔА кута үөһээ ойууламмыта ол куттара көстүбэт үөһээ дойдуга баалларын этэр.
-Оннук улахан күүстээх итэҕэллээх дьон, дьиҥ билиини илдьэ сылдьыбыт омук тоҕо, туохтан итэҕэлбитин сүтэрэн кэбиспиппит буолуой?
-Кэм диэн баар, балык ыамнаах киһи кэмнээх диибит. Үс дойду, тоҕус халлаан курдук, үс кэм баар – Баһыр, Баһыл, Баһыҥ.
БАҺЫР – бастакы тыһыынча сыл. Аан дойдуну ким күүстээх уонна сэптээх-сэбиргэллээх баһылыыр кэмэ. Баһыр саҕана биһиги, сахалар, барытын баһылыы сылдьыбыт кэммит. Күүс-уох уонна өй (интеллект) өттүнэн сайдыылаах буолан.
Онтон иккис тыһыынча сылларга харчы, материальнай баай-дуол баһылыыр кэмэ кэлэр – БАҺЫЛ үйэтэ.
Билигин үһүс тыһыынча сылга БАҺЫҤ – дьиҥ – чиҥ билии кэмэ кэллэ. Биһиги бу кэмнэр уларыйар, алтыһар кэмигэр баарбыт.
Билигин харчынан салайар систиэмэ алдьанан эрэр көстүүтэ тахсан эрэр. Ол иһин дьиҥ итэҕэлбит суолтата тахсан кэлэр. Саха төрүт итэҕэлэ – саамай дьиҥнээх ийэ билии уонна ийэ итэҕэл.
Аттила (Аат ыла, Ат тыала, Одун). Фото из открытых источников.
Аан бастаан Баһыр кэмигэр Үрүҥ Күҥҥэ сүгүрүйэр итэҕэлбитин, дьиҥнээх сиэр- туом хайдах буолуохтааҕын арҕаа илдьибит киһиннэн Аттила (Один – герм., Одун биис оҥоһуута – сахал., 406-453 сс.) буолар, историяҕа хуннар/гуннар ыраахтааҕыларын быһыытынан киирэ сылдьар. Баран иһэн сиэр киэптэрин (вместилище нравственности) – церковьтары туттарар, иконалары оҥотторон үҥтэрэр. «Я – бич божий!» – диэн кини туһунан летописьтарга суруйаллар. Былыргы иконаларга сахалыы ааҕыллар – руналар суруллаллар. Билигин да баар, өйдөөн көрөөрүҥ эрэ. Богородица иконатыгар «ил өйө са анта» (гармоничный разум, гармонизирует влияние невидимого) диэн сахалыы сурулла сылдьар.
Историктар Аттила Римы сэриилээн иһэн аҥаарыгар тиийэн баран тохтоон хаалар диэн дьиктиргииллэр . Тоҕо диэтэххэ, римляннар үрүҥ былаах таһаараллар – бэринэбит, эн Үрүҥ Күн итэҕэлгин ылынабыт диэн усолталаах. Онтон ыла кэлин бэриммит өттө маҥан былааҕы таһаарар үгэс олохтоммута.
Чыҥыс Хаан. Фото из открытых источников
13 үйэҕэ Чиҥ Уус Хаан итэҕэли хат ылары ситиһэр, онтон ыла таас сиэр киэптэрэ (белокаменные церкви) тутуллар буолбуттар.
-Билигин аан дойдуга сабардаан турар итэҕэллэр бары Үрүҥ Күҥҥэ сүгүрүйэр итэҕэлтэн силистэнэн-мутуктанан таҕыстахтара.
-Оннук, ол билиини быһан-отон, дьону муннаран сымыйа религиялары киллэрэн, дьону хабалаҕа киллэрэр ньыма курдук оҥорбуттар. Куттаан, куту баттаан. Дьиҥнээх итэҕэлгэ куттал диэн суох. Киһи көҥүл. Аныгы религияларга дьиҥ билии сүрүн өйдөбүлэ баар – өлөрүмэ, уорума, албыннаама эҥин диэн… Өскөтүн саха Үс дойду баарын билинэр, оттон кинилэргэ Аллараа дойду суох. Үрдүттэн «аад» диэн баран барытын туох баар негативы оҥорон кэбиспиттэр. Үөһээ барыта ыраас, Айыылар диэбиттэр. Саха итэҕэлигэр, олоҥхоттон да көрүөҕүҥ – Аллараа дойдуга дьоҥҥо көмөлөһөр абааһылар эмиэ бааллар, барыта куһаҕан буолбатах. Сиргэ үүнэр барыта сир анныттан силис тардан тахсар, буор куппут сир анныгар кистэнэр. Сири алдьатары аньыы диибит. Үөһээ дойдуга абааһылар эмиэ бааллар. Улуу Кудаҥса дьонун быыһаары үөһээ абааһылары кытары уруурҕаһар. Онон үс дойдуга үһүөннэригэр куһаҕан да, үчүгэй да тэҥинэн баар. Ол ортотун тутуһуу сиэрэ кэһиллиэ суохтаах.
Ала-чуо Ачыат алгыс кэмигэр
Аал уоту аһатар сиэргэ-туомҥа Аллараа дойдуну эмиэ күндүлүүллэр – сиэли кэриэрдэн сыт таһааран. Рунаҕа аллараа дойду бэлиэтэ – сытар таба. «Сыт» диэн бэлиэ. Скифтэр курганнарыгар (кур хааннарыгар) бас-көс киһилэрин харайалларыгар Үрүҥ Күҥҥэ итэҕэллэрин көрдөрөн, Үс дойдугар үһүөннэригэр ким-туох киһи Орто дойдуттан барбытын туоһулаан бэлиэ илдьитин ыыталлар. Кинилэр бачча норуоту кыргыбыппыт, оччону өлөрбүппүт диэн хаһан да «отчуоттаабаттар». Сырдык итэҕэли хас биис ууһугар илдьибиттэрин, тиэрдибиттэрин көрдөрөллөр.
Биһиги Үс дойду баарын билинэбит, Үс дойдуну кытары иллээхтик олоруохтаахпыт, оччого эрэ Орто дойдуга ил-эйэ үөскүүр.
-Дьокуускай куоракка мэҥэ СЭРГЭ туруорар идиэйэни туох дии саныыгын?
-Биһириибин. Сэргэ – саха итэҕэлин философиятын символа. Үс дойду бэлиэтэ. Сүрдээх күүстээх өйдөбүл, кистэлэҥ күүстээх харысхал. Ол иһин үлүбээй буолбакка сиэрин-туомун, силигин ситэрэн, хайаан да алгыстаан, көҥүллэтэн туруоруллуохтаах. Оччоҕо эрэ дьайыылаах буолуоҕа.
Былыр сэргэҕэ хас биирдии ыал күн аайы сиэр-туом оҥороро. Сэргэ үс чааска арахсар: үөһээ өттө – Үөһээ дойду, ортоку чааһа – түһүүлээх -тахсыылаах Орто дойду, барыларыттан кылгас оҥоһуулаах, аллараата – Аллараа дойду. Сылгыларын аҕалан сэргэ ортотугар туомтуу баайаллар. Үс дойду баарын билинэбин, Орто дойдуга күрүөлээн-хаһаалаан баайбын-дуолбун харыстааҥ диэн туом оҥорон – туомтуу баайабын. Ол буолар күннээҕи сиэр-туом.
-Сэргэ аллараа өттө ордук улахан дии.
-Аллараа дойду материальнай эйгэҕэ – Орто дойдуга – дьайыыта ордук куустээх. Иччилэри кытары тыл көмөтүнэн, сиэр-туом толорон иллээх буолабыт, кэпсэтэн, көрдөһөн бэйэ-бэйэ эйгэтин алдьатыспакка олорор курдук дьайсыахха сөп. Оттон Үөһээ дойдуга быһаччы дьайар кыахпыт суох. Cимволларынан, бэлиэннэн – рунанан, алгыһынан эрэ дьайсар кыахтаахпыт. Ол бэлиэлэри билэр буоллахпытына. Число Фибоначчи – «золотое сечение» диэн баар дии? Киһи барытыгар көмүс ортотун – гармонияны булан бу сиргэ олоро сатыахтаах.
-Сыыппара символ буоллаҕа. Оттон буукуба?
-Буукуба – дорҕоон, флективнай суолталаах, кэлин үөскээтэҕэ. Оттон саха суруга – руна хаһан үөскээбитэ биллибэт, аныгы сурук-бичик үөскээбитэ 2 тыһыынча сыл эрэ буоллаҕа, оттон руна кырата 4,5 тыһыынча сыл анараа өттүттэн баара билиннэ.
-Сахалар тоҕо аһаҕас уоту аһаталларый?
-Аһаҕас уот – атын эйгэлэргэ киирэр аан. Портал диэххэ сөп, дьон өйдүүрүн курдук.
Материальнайа суох эйгэни кытары алтыһаргар сыт таһаараҕын, ол иһин ас кээһэҕин.
Сахалар Уоту өрө тутабыт. Тымныы сиргэ уот суолтата – тыын.
-Оччоҕо “аад” уонна “ырай” диэн баар дуу?
-Аад уонна ырай – киһи санаатын күүһүнэн оҥоһуллубут религиялар эгрогердарын (иччилэрин) айыыта. Аан дойду 7 млрд киһитэ сир аннын – Аллараа дойдуну барытын куһаҕан дии сырыттаҕына куһаҕан буолумуна. Хас биирдии дойду бэйэтэ туспа космос буоллаҕа микро, макро, мега. Онон киһи бэйэтэ оҥорор. Эгрегордар дьон өйүн- санаатын, кутталын энергиятынан аһаан олороллор.
Абааһылар ыарыы ыытан киһини сырдык суолга үктэнэригэр көмөлөһөллөр.
-Корректировка?
-Оннук. Киһи хараҥа да, сырдык да күүстэн турар. Абааһыгын ил өйүнэн салайа үөрэниэхтээхин, ол иһин Үрүҥ Ойуун тайахтарга ойуутугар “абы айыһары истээччи ИЛ ӨЙДӨ ЫЫТ диэбит” сырдыкка талаһыахтааххын. Оччотугар эрэ кутун сайдан үрдүкү таһымҥа тахсар.
-Саха итэҕэлэ диэтэххэ билигин дьон этиһэн турар. Хаһан биир санааҕа кэлэбит?
-Дьардьамата баар буоллаҕа, арай этигэр-сиинигэр мөккүөр баар. Киһи барыта бэйэтин аатын, көрүүтүн соҥнуу сатыыр.
-Эго?
-Оннук. Саха итэҕэлин ис дьиҥин – бу уурунуу, руна суруга этэ сылдьар. Маны үөрэттэххэ барыта сааһыланан, дьаарыстанан тахсар.
-Бээ, Сырдык, саха тылыттан тахсыбыт сир ааттарын ырыттаҕына, оттон күлүү-элэк гынабыт дии. “Мас куба” эҥин диэтэҕинэ.
-Ити олох судургутук быһаарыллар. Ийэ кыыллара куба эбит буоллаҕа. Оччолорго маһынан кыһан куба оҥорон үҥэр буоллахтара. Мас куба буолбакка.
..Дьону дьиҥ билиигэ таһаарымаары элэк оҥостоллор. Сорохтор өйдөөбөккө, сорохтор соруйан. Христианствоны тутуһабыт диэн баран абааһыларга айах туталлар дии, бэйэлэрэ билэр буолан Аллараа дойду күүһүн туттар буоллахтара. Систиэмэлээх, сааһыламмыт билиини буолбакка кыра чааһын эрэ көрдөрөллөр. Мас умнаһын буолбакка, сэбирдэҕин туһунан кэпсииллэр. Оттон мас силистээх, мутуктаах, умнастаах, лабаалаах ол лабааларыгар сэбирдэх үүнэр буоллаҕа дии.
-Оттон рунаны ойуулаан-бичиктээн, быһааран аныгы киһиэхэ анаан кинигэ оҥорон таһаарыахха сөп дуу?
-Айыҥа таһаарбыта. Кузьма Федоров эмиэ кинигэлээх. Электроннай вариана атыыланар. Куммааҕынан урут тахсан бүппүтэ. «Силис» диэн ютуб-каналга барыта кэпсэнэр, көрдөрүллэр. Киирэн көрүҥ.
-Киһи санаатынан олоҕун оҥостор?
-Төһөнөн элбэх киһи тугу эрэ саныыр да эгрогер – улахан иччи үөскүүр, ол дьайан барар. Ити билиҥҥи религияларга эмиэ сыһыаннаах. Фанатично төһө элбэх киһи ылынар да, иччитэ улаатан, күүһүрэн барар. Христианнар, мусульманнар, иудейдар, буддистар – ол эгрегордара улахан дьайар күүстэнэр. Дьиктини (чудо) оҥорон барар. Дьону соһутан итэҕэтэллэр, онтон номох курдук оннук баран иһэр. Элбэх киһи итэҕэйдэҕинэ эгрегора улааттар улаата турар.
-Билигин Баһыҥ кэмэ кэллэ диигин.
-Баһыр кэмигэр баһылыы сылдьыбыппытын туоһулуур – сэрэйэн көрөр дьоҕурбут сахаларга сайдыбыта да көстөр. Саха барыта түүллээх. Аны, нуучча айанньыттара бастаан кэлэн баран сахалар тимири уһаарар ньымаларын сөхпүттэрэ, биһиги тимирбит ол кэмҥэ саамай кытаанаҕын, чиҥин бэлиэтээбиттэрэ. Бары. Ол да туоһулуур, Баһыр кэмигэр сахалар бас-көс буола сылдьыбыппытын.
Онтон харчы эйгэтэ кэлэр – еврейдэр тахсан кэлэллэр. Кыргыттарын баай дьоҥҥо, салайааччыларга ойох биэрэн, кинилэр нөҥүө былааска тахсаллар. Билигин деградациялаан, төннөн харчы кэмэ эстэн эрэр. Сүрэҕэлдьээн айбыт гаджеттара бэйэлэрин утары туттулунна. Бу үйэҕэ диэри кистии сыппыт, хам баттыы сыппыт билии дьоҥҥо тиийдэ. Таһымнаах киһи сайдан, үөһээ тахсан баран иһэр. Дьиҥ – чиҥ билии тиллиэҕэ, ИТЭҔЭЛБИТИН ХАТТААН ЫЛЫАХПЫТ.
Алгыс
***
Кэпсэттэ Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru
