Тыылга өлүүнү таһаарбатах салайааччылар.
В.Е.Николаев.
Хатыҥ -сыһыы.Ньурба
17.04.2022 сыл.з
Иккис Аан дойду сэриитигэр ийэ дойдуларын көмүскүү Саха сириттэн сэриигэ барбыт дьонтон 38415 киһи сэрии толоонугар охтубута, ити фроҥҥа барбыт дьонтон 61,3% – ны ылар.
ССРС – ка олорор норуоттартан саамай элбэх Саха омук өлбүтэ, 15,8 % уопсай нэһилиэнньэ ахсааныттан. Оннооҕор сэрии буолбут, оккупацияҕа олорбут Украинаҕа, Белоруссияҕа, о.д.а.регионнарга нэһилиэнньэ 5 – 6 % – на өлбүтэ.Саха сиригэр фроҥҥа өлбүттэртэн ураты тыа сиригэр дьон маассабайдык хоргуйуутун түмүгэр историктар этэллэринэн ” 65 – 72 тыһыынча саха өлбүтэ ” – дииллэр . Бу даҕаны ситэтэ суох даннай НКВД сорох докуменнара билигин да рассекречи буолар сроктара кэлэ илик.
Холобур:
Ленинград блокадатыгар оҕолорго – дьахталларга күҥҥэ 2 ый устата 125 грамм килиэп, 4 ыйга 250 грамм килиэп бэриллэ сылдьыбытын Аан Дойду норуоттара билэллэр. Оттон Сахаларга тыаҕа олорор дьоҥҥо сылы – сылынан килиэп көрүллүбэт этэ. Маны Аан дойду норуоттара билбэттэр.Дьон ыксаан арааһы бары сии сатыыра . Сорох – сорох сирдэргэ ыаллар дьиэнэн эстэр түбэлтэлэрэ элбэх этэ.”Тоҕо маннык буолла?” – диэн боппуруос үөскүүр.
Бу кэмнэргэ Саха сирин правительствотыгар үксэ кэлии дьон үлэлиирэ.Райкомнар, военкоматтар, милиция да үлэһиттэригэр салайар кадрдар үксүлэрэ кэлии дьон этэ.Ол иһин олохтоохтору хабырдык туппуттара.Сэрии бастакы сылыгар Советскай Сойуус 6 регионугар эрэ дьону армияҕа ыҥырыы бирикээһэ тахсыбыта, манна Саха сирэ киирбэтэҕэ , ол үрдүнэн салайан олорор эргимтэ 1941 сыл күһүнүгэр дьону маассабайдык ыҥырбыта.
Советскай кэмҥэ аччыктааһын туһунан чинчийии ыытыллыбатаҕа, арааһа бобуу баарагн буолуо.1990 сыллартан биирдиилээн историктар чинчийэн барбыттара.Ол курдук НКВД архивыттан сэкириэтинэй срога ааспыт докумуоннар дьон билиитигэр тахсыбыттара.Бу либералларга Советскай Сойууһу ыһарга биир төһүү күүс буолбута саарбахтаммат. Бу докумуоннарга олоҕуран Советскай Сойууска 2 Аан дойду сэриитигэр хоргуйан өлбүт дьон ахсааннарын торума оҥоһуллубута . Ол да үрдүнэн дьиҥнээх сыыппаралары булар уустук.
Сэрии кэмигэр Саха сиригэр төрөөһүнү – өлүү лаппа баһыйара.1941 – 1945 сылларга :
Төрөөһүн – 51384
Өлүү – 65256.
Саха сиригэр сэрии кэмигэр өлүү бырыһыанынан РСФСР көрдөрүүтүттэн 2,2 % – нан улахан этэ.
“Оттон бу кэмҥэ Ньурба оройуонугар дьыала хайдах этэй ?” – диэн боппуруос үөскүүр :
1941 сыл төрөөһүн – 629
өлүү – 823
1942 сыл төрөөһүн – 488
өлүү – 1053
1943 сыл төрөөһүн – 287
:өлүү – 931
1944 сыл төрөөһүн – 402
өлүү – 327
1945 сыл төрөөһүн – 543
өлүү – 372.
Бу сыыппаралартан көрдөххө 1941 – 1945 сылларга сылларга Ньурба оройуонугар хоргуйан, ыалдьан 3506 киһи өлбүт.
Саамай элбэх киһи Ньурбаҕа, Аканаҕа, 1 Бордоҥҥо, (Күндээдэ ), Малдьаҕарга, Өҥөлдьөҕө, Таркаайыга, Чуукаарга, Хаҥаласка о.д.а. нэһилиэктэргэ.
1942 – 1943 сылларга ССКП Ньурбатааҕы райкомун бастакы секретарынан Харитонов Василий Петрович үлэлээбитэ.Бу Чурапчыттан төрүттээх киһи, Ньурба оройуонугар кэлии киһи.
Онон Ньурба оройуонуттан сэрии толоонугар 1153 киһи сырдык тыына быстыбыта, оттон сэрии толоонуттан 6 тыһыынча км сиргэ , тыылга 3506 киһи хоргуйан , ыалдьан олохтон туораабыттара.Онон уопсайа 4659 киһи олохтон туораабыта.
Аны “Таркаайы ” нэһилиэгэр балаһыанньа хайдах этэй ?- диэтэххэ:
1932 сылтан саҕалаан “Таркаайы” нэһилиэгэр олорор сиринэн кииннээн колхозтар тэриллэн барбыттара. Хатыҥ – Сыһыыга кииннээн ×Коллективист ” колхоһу миигин ииппит абаҕам Николаев Герасим Николаевич , Наумов Никита Алексеевич тэрийбиттэрэ.Председателинэн Николаев Г. Н. талыллыбыта. Бу таһыгар “Таркаайы ” нэһилиэгэр “Мөрөөйү ” түбэтигэр 1931 сыл ТСОЗ тэриллибитэ уонна 1932 сыл “Кыһыл сардаҥа ” холкуос буолбута. “Бодох ” түбэтигэр “Саҥа күүс ” колхоз тэриллибитэ.Бу таһыгар”Конституция ” ,”Пионер ” колхозтар, “Бодох”, “Мэппэгэр ” түбэтигэр колхозтар тэриллибиттэрэ.
“Коллективист ” колхоз сыл аайы ыһыы сирин солоон , элбэх бурдук ыһар бааһыналаммыта.
1939 сылтан колхозка киирбэтэх чааһынай сүөһүлээх ыалларга нолуок үрдээн , дьон бары колхозка киирбитэ.
Герасим Николаевич 1905 сыл “Саһыл уйалаах” – диэн алааска күн сирин көрбүтэ.Үөрэҕэ суох эрээри оратор, олох эдэр сылдьан Советскай былаас буолбутугар ревком чилиэнинэн талыллыбыта.
Сэрии ыар сылларыгар “Коллективист ” колхоз председателя, ферма сэбиэдиссэйэ, нэһилиэк сэбиэтин прндседателя этэ.Үс үлэҕэ сылдьыбыта.Элбэх сири солоон , бааһына сирдэрэ элбэх буолан , сэрии , уот кураан сылларыгар куруук үрдүк үүнүүнү ылан ,холкуостаахтар дохуоттара элбэх этэ.
Кини үтүөтэ :
Бу ” Коллективист ” колхоз дьоно сэрии сылларыгар биир да киһи хоргуйан өлбөтөҕө.
Биричиинэтэ:
1)Бурдукка, оҕуруот аһыгар үрдүк үүнүүнү ылыы.
2)Хатыҥ сыһыы географическай балаһыанньата үчүгэй этэ.Хотуөттө 7 кв км иэннээх “Муоһааны ” эбэ , соҕуруу өттө “Марха ” өрүс илин өттүгэр “Дьөҥкүүдэ ” эбэ, Онон күһүҥү хаһыҥнар хойут оҕуруот аһа , бурдук хомуллубутун кэннэ түһэрэ.
Маны Герасим Николаевич эрдэ бэлиэтии көрөн “Хатыҥ сыһыы” бөһүөлэгин манна олохтоспут дьоннортон биирдэстэрэ.
3)Герасим Николаевич колхоз активын, биригэдьиирдэри, совет үлэһиттэрин куруук сэрэтэ сылдьара үһү”үлэһиттэргит тугу аһыылларын , төһө астаахтарын көрө сылдьыҥ” – диэн.Тоҕо диэтэххэ элбэх оҕолоох, дьиэ кэргэттэр астара бүтэрин кыбыстан кистииллэр эбит.Онон ыксаабыт ыалларга бурдук, бурдук атаҕын оройуон уполномоченнайдарыттан кистээн бэрсэр эбит.
Хата биир да киһи үҥсэн биэрбэтэх.
1943 сылтан “Түмүк ” нэһилиэгэр совет председателинэн талыллан 1959сылга дылы үлэлээбит.Хонтуората “Маар “бөһүөлэгэр баара, сарсыарда аайы атынан барар , киэһэ кэлэр.
“Коллективист ” колхозка Иванов Иван Ильич талыллан председателлиир, эмиэ чиэһинэй салайааччы.Бу таһыгар Саха сиригэр дьон макссабай хоргуйуута тахсыбытын Илья Винокуров Москваҕа Сталиҥҥа биллэрэр, манна комиссия кэлэн үлэлээн салайан олорбут кэлии дьону устан Илья Винокурову аныыллар Совнарком председателинэн.Онон 1943 сыл күһүнүттэн олох арыый тупсар.
Инньэ гынан Николаев Герасим Николаевич, Иванов Иван Ильич өҥөлөрүнэн”Коллективист” колхозка биир да киһи сэрии сылларыгар хоргуйан өлбөтөҕө.
Оттон атын колхозтарга :Мөрөөйү, Бодох, Мэппэгэр түбэтигэр баар колхозтарга дьон өлүүтэ бөҕө тахсыбыта, ыал – ыалынан эститэлээбиттэрэ.
Биричиинэтэ:
Салайан олорор колхоз председателлэрэ, активтара.Онно эбии айылҕа эмиэ орооспута, атырдьах ыйыгар түһэр хаһыҥнар , тоҥоруулар үүнээйини үлүтүүлэрэ.
1941 – 1945 сыллардааҕы сэрии кэмигэр тыаҕа дьон өлүүтүн таһаарбатах колхоз председателлэригэр оройуоҥҥа, нэһилиэккэ туох эрэ бэлиэ, стелла оҥоһуллара буоллар, бу бастыҥ дьоннорбут ааттара – суоллара кэлэр көлүөнэлэргэ тиийиэ этэ.
1) Николаев Герасим Николаевич,
2 Иванов Иван Ильич.
Маннык дьоннор республикаҕа да тарбахха баттаналлара буолуо,
