Марха эбэҕэ. Туолбут түүл.
От редакции: мы продолжаем серию публикаций нашего постоянного автора, нюрбинского краеведа Сахса Тар (А.Александрова).
Сахса Тар (Республика Саха, Нюрбинский улус).
7.01.2022 г.
Ахсыс кылааһы бүтэрэн баран, Ньурба маҥнайгы нүөмэрдээх оскуолатыгар үөрэнэ киирбитим. Хас бээтиниссэ аайы үксүн сатыы Ньурбаттан Аканаҕа тахсарым. Аанньа үөрэммэккэ оннук сылдьан алтынньы саҥатыгар ыалдьан балыыһа киһитэ буолбутум. Элбэх үөрэх күнүн көтүппүт диэн үөрэхпиттэн ууратан кэбиспиттэрэ. Онон үөрэ көтө Марха совхоз Акана отделениятын үөрэнээччи булчута буолбутум. Совхозтан тозовка саа, туһах, капкаан, тимир сетка ылан, алтынньы ортотуттан, саҥа дьылга дылы, хаар халыҥыар дылы сатыы сылдьан, сороҕор хайыһарынан бултаабытым. Үс сүүсчэ тииҥи, сүүрбэччэ солоҥдону ытынан бултаабытым. Ол быыһыгар туһахтаан элбэх куобаҕы ылбытым, мас көтөрүн бултаабытым. Кварталга биир тыһыынча солкуобай былааннаахпын аһара толорбутум. Саҥа дьыл кэнниттэн сүрүн бултпут андаатар этэ. Тыһыынчаҕа тиийэ бултуурбут. Аҕам Петр Николаевич кадровай булчут буолан бэйэтэ сыһыарыллыбыт сирдээх этэ. Саҥа сылга дылы кыһын дөйө тоҥор кыра көрдүгэннэри сыарҕалаах атынан кэрийэн андаатардыыра, аара суолга саһылга, саарбаҕа, солоҥдоҕо, үйэнҥэ капкаан туруорара. Миэхэ уопсай сиргэ бултуур көҥүллэнэрэ.
Ааспыт сүүрбэһис үйэ аҕыс уон сылыттан саҕалаан күһүн буолла, сонор хаара түстэ да, өбүгэлэрим хааннара оонньоон тыаҕа тахсары күүтүү буолар. Хара тыаҕа тахсан ыраас салгынынан тыынан, кыраһа суругун ааҕыы туохха тэҥнээх буолуой. Илии тутуурдаах, өттүк харалаах киирдэххинэ, сылааҥ барыта ааһар. Күһүҥҥү эмис, сибиэһэй булт этинэн, миининэн дьоҥҥун, аймахтаргын күндүлээтэххинэ, дьиҥнээх эр киһи буоларгынан киэн туттуу буолар.
Сол курдук өрөбүлбэр, сылдьыбатаҕым ырааппыт эбит диэн, Чумпурук диэки баран кэлэрдии хомуннубут. Эрдэттэн көҥүл суруктарбытын хомунан, массыынабытын көрүнэн, сарсыарда эрдэ хоҥуннубут.
Чумпурукка билигин метеостанция баар. Бэйэтин кэмигэр геологтар бөһүөлэктэрэ баар этэ. Чумпуруктан алын үс биэрэстэлээх сиргэ Марха өрүһү туоруур тимир торуос тардыллан турар. Онно баайан анал устар тэрили ыытан, сүүрүк түргэнин кээмэйдииллэр, уутун састаабын бэрэбиэркэлииллэр. 1981 сыллаахха Марха эбэ үөһээ өттүгэр туох эрэ саахал буолан 1957 сыллаахтан үлэлии турбут торуоһу уларытан арыый саҥаннан солбуйбуттара. Ол туһунан интернеккэ хаартысканнан отчуот баар. Аҕыс уонус сылларга Амакинскай экспедиция саамай элбэх киһилээх этэ. Киниттэн арахсан Ботуобуйа экспедицията тэриллибитэ. Кинилэр базалара Марха өрүс икки биэрэгэр турар Подпорожнай бөһүөлэгэр баар этэ. Манна бэл синньигэс тимир суоллаах паровоз кытта баара. Ботуобуйа экспедицията 35 сыл устата туох да улахан туһалааҕы булбакка сылдьан баран, 1994 сыл кулун тутар 28 күнүгэр элбэх баайдаах алмаастаах туруупканы Накыын, Ханньыйа үрэхтэр икки ардыларыттан булбуттара. Билигин манна сүүрбэччэ анамалияттан Ботуобуйа, Нюрбинскай, Майскай трубкаларыттан алмаастаах урууда хостонон икки фабрикаҕа байытыллар, Накын вахтовай бөһүөлэгэ үлэлии турар. Алмаз көстөн Накын түбэтигэр бултуур бобуллубута. Бордоҥ нэһилиэгин урукку главата Тихонов Василий Гаврильевич ааҕыытынан урукку Степан Васильев аатынан совхоз үс отделениятын кадровай булчуттара бултуур миэстэтэ суох хаалбыттара. Икки сүүстэн тахса киһи дохуот киллэрэр кыаҕа бохсуллубут диэн ааҕан, суруйан сылдьар этэ. Василий Гаврильевич улаханнык сыыспатах буолуохтаах. Ааттарын суолларын суруйбут этэ. Бу дьоҥҥо, аймахтарыгар судаарыстыбаттан туох эмэ көмө оҥоһуллаарай диэн олоҕун тиһэх күннэригэр сурук суруйа сылдьара.
Тыаҕа бултуу тахсан баран, кыттыгастарыҥ, хайа бөлүүн тугу түһээтиҥ диэн ыйыталаһаллар. Ойуурга сылдьаргар айылҕаҕа чугаһаан, түүлү-бити итэҕэйэриҥ күүһүрэр.
Арай элбэх киһи аһаары мустан олорор сиригэр сылдьар эбиппин. Уолаттар туспа мустан аһаан сиэн ырааппыттар, тэҥҥэ аһаспатах буоллаххына, аһыы олорор дьоҥҥо, туораттан киирэн кыттыһар ыарахан буоларын билэр буолан, олорго барбакка, дьахталлар, кыргыттар мустан олороллоругар бардым. Ыскамаайкаҕа билэр дьахтарым олорорун көрөн, миэстэ булан олордум. Саҥа кэпсэтэн эрдэхпинэ, биир эдэр баҕайы саха кыыһа кэлэн, аттыбар баар дьахталлары үүрэн, бэйэтэ олордо. Эмиэ да билэр курдукпун, эмиэ да билбэт кыыһым эбит. Онтон бу дьахталлар ортолоругар, отой сыстаҥнаан, сонно эр ойох дьыалатын саҕалыах курдук буолла. Мин көрдөхпүнэ эмиэ да былыр кэргэммин кытта техникумҥа бииргэ үөрэммит кыыспытыгар майгынныырга дылы гынар. Хайдах буоллуҥ, диэн аккаастаммыппар, дьахталлар, тоҕо кыыһы сордуугун, албынныыгын, отой эр киһи курдук санаммыккын толоруохтааххын дииллэр.
Баҕа баар да, дьыалатын оҥордум да кэргэн ылыахтаах курдук өйдөөн, этэбин, хайдах буоллугут, мин кэргэннэммитим отуттан тахса сыл буолла, улахан оҕолордоохпун, сиэннэрдээхпин, хайдах ойох ылыахпыный.
Ону кыыһым этэр, хооньоһуох буолбутуҥ, туоһу суруктаргын илдьэ сылдьаҕын диир. Туох суруктарын диэн чуолкайдыы сатыыбын, да кыайан өйдөөбөппүн. Сиэпкэр сүрэҕиҥ аннынан салапааҥҥа суулаан кольцоны кытта илдьэ сылдьаҕын диир. Дьахталлар, тоҕо туһаммат аатаҕын туруорсан туран туоһу сурук ылбыккыный, кыыһы албыннаан дииллэр.
Кыыһы ытаппытынан, дьахталлары айдаардыбытынан, атын сиргэ барабын. Итирбэтэххэ дылы этим, туох кыыһын булан албыннаабытым буолла дии диибин, водка ылан иһээри көрдөнөбүн.
Арай сэбиэт бэрэссэдээтэлэ сэкирэтээрин кытта водка аһаннар, үрүүмпэҕэ куттан олороллор эбит. Мин үөрэ көтө остуолларыгар олорон, үрүүмпэҕэ водка куттараары гынабын. Сэбиэт кутан эрдэҕинэ, сэкирэтээрэ, суох, эйиэхэ водка бэриллибэт, эн Сэргэйи кытта кыттыгас водкалааххын диир. Ол тоҕо, ханнык Сэргэйи кытта кыттыгас водкаламмыппын өйдөөбөтүм, туран барга тиийдим. Бармен суох эбит, саҥа ону маны көрө турдахпына, үс нуучча дьахтара тиийэн кэлэн, бар остуолуттан өҥөҥнүү сылдьан тугу эрэ сууллардылар. Онтон биирдэрэ этэр, Эй, бармен, түргэнник хомуйан кэбис. Биһиэхэ водката аҕал диир. Мин бармен буолбатахпын, хайдах эмит водката суох, киһи сылдьыбат дуо диибин. Икки саастаахтара, эбэһээт водканнан айах тутуохтааххын дииллэр. Онтон үһүстэрэ эдэр баҕайы нуучча кырасаабыссата, суох миэхэ водка иһэр, аһатар наадата суох, диэн аны кини сыстаҥнаан барда. Эмиэ кэргэннээхпин диэн быһааран, ол кырасаабыссаны ытаппытынан бардаҕым дии. Уһуктан кэлбитим түүн үс аҥар буолбут эбит. Туох ааттаах сахалыын, нууччалыын сыстаҥнаан утуппатах сытыы кыргыттарай диэн баран салгыы утуйдум.
Арай билэр дьоннорбун кытта сылдьабын, ирээппин ылыахтаахпын диэн күүтэ сылдьабын. Ону этэллэр, биэрэ сатаабыппытын, эн бэйэҥ аккаастаабытыҥ дии, уонна туох ирээтин күүтэҕин дииллэр. Кураанах сылдьар хайдах эрэ дии, диибин, саатар үрүүмпэ эҥин кутан биэриэх эбиттэр диэн туруорса сатыыбын. Чэ оччоҕо иһит, отут биэс уонна отут үс хос күлүүһүн биэрэбит. Ол гынан баран үс хоноһолооххун, ону санаар. Оруобуна биэс буолла диэтилэр.
Уһуктан баран, эмиэ тугу түһээбиппин өйдөөбөтүм. Чаһыны көрбүтүм биэс чааһы биэс уон биэс мүнүүтэ ааспыт диэн көрдөрөр. Ээ, алта буолуо биэс мүнүүтэ баар эбит, диэн баран турдум.
Чуукаартан Накыынныыр суолунан өрө таҕыстыбыт. От үрэҕи батан, сороҕор просекаҕа киирэн, икки просека быһыта охсуһар сиригэр тиийдибит. Иннибитигэр биир биһигиттэн үрдүк көлүөһэлээх массыына сылдьар. Аара суолга тугу да көрбөтүбүт. Хас да сыллаах ойуур баһаарын кэнниттэн ыарахан хартыына эбит. Умайбыт, хоруорбут мас. Аара саамай булт тохтуур сиригэр, карталаах баннер ыйанан турар, ООО Булчут сирэ диэн. Оптовой волокно тардыбыт дьон үгэстэринэн бөхтөрүн барытын хаалларбыттар. Алдьаммыт буочукалар, линия эриллэ сылдьыбыт катушкалара хомуллабатахтар, соннук сыталлар. Электриктэр уонна сибээс дьоно үлэлээбит сирдэрэ куруук оннук ыһыллан хаалар, кэрдибит мастара оннук сытыйан, сытар буолар. Ким да кыайбат муҥур тойотторо быһыылаах. Иннибитигэр айанныыр массыына, аһаабыт сиригэр өйүөтүн укта сылдьыбыт, пластмасс иһиттэрин быраҕар куһаҕан, мөлтөх дьон эбит. Уҥа халыйан Накыын диэки бардылар.
Алларааттан үөһээ көрдөххө просека устун халлааҥҥа тахсан бара турар суоллаах сирдэрэ бааллар. Горючай тиэйиилээх улахан массыыналар дабааннары эргийэн, намыһах сирдэринэн талан тахсалларын курдук МУАД суол оҥорооччулара солообуттар эбит. Мантан барыыга таһаҕастаах массыына холкутук барар буоллаҕына, анараа өттүттэн кэлэргэ дабааннара таһаҕастаах массыынаҕа ыарахан буолсу. Биһиги сылдьарбытыгар суол оҥорооччулар сылдьа иликтэр этэ. Муус халыҥаабытын кэннэ биирдэ таһаҕастаах массыынаҕа анаан кыһыҥҥы суолу анньаллар.
Просеканнан өрө тахсан быһа охсор суол кэлиэхтээх этэ диэн бардыбыт. Суолбут оһон хаалбыт, өссө үөһээ баран атын суолу көрдөөтүбүт, да эмиэ сылдьыбатахтар, дэлби дулҕа буолан хаалбыт сиргэ тиийэн баран төнүннүбут. Кыахтаах омук тэрилэ, икки хайыһардаах Ямаха сылдьыбыт суолун хаар типпитэ тоҥон, массыына сылдьарыгар эрэйдээх эбит. Аара суолга бэл суор көстүбэт курус хартыыната. Онон манан мэгчиргэлэр мас үрдүгэр олорор буолаллар. Хаартыскаҕа түһэрээри чугаһыы сатаатыбыт да, биир да чугаһаппат. Эрэйдээхтэри сыал гыналлар быһыылаах.
Аара быһыта охсууга Буран турар этэ. Баҕар Бураннара алдьанан сатыы Эҥэрдэккэ баттара буолуо, баран билэн кэлиэххэ, халлаан хараҥаран эрэр, онон сир кэрийэн туһата суох диэтибит. Эҥэрдэккэ Сахабулт булчута Соппуруон бултааччы. Тиийбиппит Соппуруон баар эбит. Икки Малдьаҕартан сылдьар хоноһолордоох. Сүүрбэччэ сыллааҕыта кэлэн хонон ааспытым диэбиппэр, ону элбэх киһи хонон ааҺар диир, онон саҥаттан билсистим. Һоччо Дималыын сылдьыбытым диэбиппэр өйдөөтө. Маалыкайдар Бураннара эбит.
Эҥэрдэккэ былыр сэрии иннинэ колхоз баар этэ. Бэйэтэ оскуолалаах, почталаах дэриэбинэ этэ. Олохтоохтор сүрүн дьарыктара бултааһын, балыктааһын, табаны иитии эбит. Бу кыра дэриэбинэттэн сэриигэ 27 эдэр эр дьон барбыттар. Онтон аҕыйах киһи дойдутугар төннүбүт. Онон сэрии кэмигэр кыргыттар, дьахталлар булчут, балыксыт буолбуттар. Нэһилиэнньэтэ аҕыйаабыт дэриэбинэлэри бөдөҥөтүү кэмигэр Эҥэрдэк олохтоохторун Малдьагар нэһилиэгин Быһыттаах дэриэбинэтигэр холбообуттар.
Эҥэрдэк 1952-57 сылларга 129 нүөмэрдээх экспедиция киинэ буолбута. 129 нүөмэрдээх экспедиция сабыллыбытын кэннэ Амакинскай экспедиция киин базата буолан турбута. Самолет түһэр площадкалаах, дизельнай электростанциялаах, пристаннаах, нефтебазалаах улахан бөһүөлэк этэ. Ол бөхтөрө оннук сытар. Дьиэлэрэ аҕыйаабыт. Сыыры хаһан оҥорбут улахан гаражтара сиҥнибит. Тимир ыһыллан сытара киһи көрөн хараастар сирэ буолан турар. Геологтар олоро сылдьыбыт сирдэрэ барыта оннук урасхаллана сытар.
Аара кэлбит суолбутунан төнүннүбүт, саамай чугас суол диэн. Сүүс отут биэс уонна сүүс отут үс километрдарга фара уотугар куобахтар киирэ сырыттылар. Киэһэ аһыыра суох киһи бултаһан көрүөх эбит. Ону бобуулаах сурук турар сиригэр, туохпут куһаҕан быһыытай, хата тугу да көрбөккө сылдьан баран тыыннах ойуур кыылларын көрөн үөрүү буолла. Ойуур баһаарын кэнниттэн маҥнай саҥа үүнэр оту, талаҕы сиэри, лааҥкыга саһан куобах үөскүүр дииллэрэ. Мас көтөрө, кэлин отон үүннэҕинэ биирдэ биллэр.
Бэтэрээ дойдубутугар киирэн истэхпитинэ Киров аннынан, уотун күөһүн арааран, саһан турбут ГАИ массыыната, күөх, кыһыл уотун холбоон баран, биир эдэр уол массыына иннигэр сүүрэн таҕыста. Уруулга мин олорбутум буоллар туох эрэ куһаҕан тахсыах эбит, суолтан сууллабын, эбэтэр ол киһини түҥнэри көтөбүн. Эдэр киһи, уолум уруулга олорбут буолан, эриһэн туора маары уруулу эрийэн, туормаспыт үчүгэй буолан киһини эчэппэтибит. Куһаҕан күрдьүллүбэтэх суолга кыахтаах соҕустук бардаххына биирдэ массыына суолтан туора маары тахсыбакка барарын тыа сирин суоппардара бэрткэ билэр буолуохтааххыт. Түөрт уонча километр түргэннээхтик испиппит, бортовой компьютер көрдөрөрүнэн.
Алҕаска полиция, ГАИ үлэһитин суол быраабылатын кэһэн, суолу туору маары, массыынаны бүөлүү, хараҥаттан сүүрэн тахсыбытын тэпсибиппит буоллар, судьуйа туох быһаарыныыны ылыныа этэй.
Түүлбүн тойоннооһун. Бултуу сылдьан дьахтары кытары үчүгэйдэстэххинэ, туйахтаах кыылы бултуйаҕын. Байанай биэрэ сатаабытын бэйэм аккаастаатаҕым дии. Биһиги баҕар, диэн, мас көтөрү бултуур көҥүллэрбитин кытта туйахтааҕы бултуур көҥүлбүтүн илдьэ сырыттахпыт дии. Ону туоһу суруктар диэн түһээтэҕим. Ону кытта сааларбыт көҥүлүн, булт билиэтин, массыына ыытар бырааптарбытын, массыынабыт страховкатын барытын. Кольцо диэн саа көҥүлэ РОХА буолуо.
Түһээн үрүүмпэ истэхпинэ, илии тутуурдаах, өттүк харалаах кэлиллээччи. Бүтүн бытыылка саарба, саһыл буолааччы.
ООО Булчут сиригэр отут биэс уонна отут үс километрдарыгар фара уотугар Байанай куобахтары киллэрэ сырыттаҕа, бултаабыппыт буоллар хаарга суолбут көстө сытыах этэ дии.
Хоноһолор диэн сокуон үлэһиттэрэ. Ватсабпын ылан көрбүтүм саҥа үүммүт күн биэс мүнүүтэтигэр, ГАИлар тохтоппуттар эбит. Киров дэриэбинэтин былыргы аата Арыылаах диэн. Биһиги төрдүбүт, Дьаархан кинээһэ, Үөһээ Бүлүү улууһун маҥнайгы кулубата Байам Боччуйаарап олоҕо, кыстыга. Кыра уолбут Кировка олордохпутуна күн сирин көрбүтэ. Онон Киров биһиги дойдубут. ГАИлар Киров анныгар түүҥҥү айанньыттары манаан хонон олороллор эбит.
Үөһээ суруйбуппар эбэн эттэххэ тыыннан соҕотоҕун устар дьоннор бааллар. Хайдах сылдьыбыттарын хаартыскаҕа түһэрэн интернеккэ ыйыыллар. Олор отчуоттарынан, таксиннан Удачнайга баран иһэн Моркуока өрүһү туоруур муостаҕа түһэллэр онтон алын устан, Марха эбэннэн Дьаархаҥҥа дылы кэлэллэр. Олор кэпсээннэринэн 2017 сылтан саҕалаан Накыын үрэҕиттэн аллараа балык сүтэн хаалар эбит. Блеснаҕа хаппат буолар. Накыыҥҥа дылы улахан быйыт, майаҕас блеснаҕа хабар эбит. Күһүн устааччыларга бил балык харахтарыгар элбэхтик көстөр эбит. Моркокаҕа эһэ элбэх эбит. Өрүс устун мотуорунан устар дьон толору диэбиттэр.
Диван киэргэлэ буолан сыппат, хара тыаны кэрийэр, байанайы эрэнэр сахам эр дьоно, илии тутуурдаах, өттүк харалаах буолуҥ!
