Устуоруйа сэдэх пааматынньыга
Бу күннэргэ Дьокуускайтан биир дойдулаахпыт РФ суруналыыстарын олохтоох тэрилтэтин чилиэнэ, иллюстратор-худуоһунньук Александр Коммунарович Попов соһуччу сонуннаах эрийэ сырытта. Александр Коммунарович Мүрү Томторун архитектурнай пааматынньыктарын харыстабылын итиэннэ чөлүгэр түһэрии биир биллэр патриота. Ити уопсастыбаннай үлэҕэ уонунан сыллар усталарыгар историческай суолталаах эбийиэктэр, ол иһигэр Томтордооҕу Александр Невскэй Вознесенье таҥара дьиэтин араас сылларга түһэриллибит фотодокумуоннарын Ярославскай аатынан устуоруйа уонна Хотугу төрүт олохтоох норуоттар Холбоһуктаах Государственнай мусуойун сотрудниктара, Пааматынньыктар уонна Култуура харыстабылын Бүтүн Арассыыйатааҕы уопсастыбатын Саха эрэгийиэнинээҕи салаатын (ЯРО ВООПиК) эппиэттиир сэкирэтээрэ Александр Васильевич Дьяконов уонна Дария Петровна Попова көмөлөрүнэн “Мүрү саһарҕата” хаһыакка таһааттарбыта.
Санатар буоллахха, Томтор таҥаратын икки бөрүстүөллээх бастакы таҥара дьиэтэ Бороҕон уонна Дүпсүн улуустарын олохтоохторо сиэртибэлээбит үптэринэн 1805 сыллаахха тутуллара бигэргэнэн баран, 1813 сыллаахха бүппүтэ. Ити сыл Дьокуускайдааҕы Троицкай собор протоиера Ф. Амвросовынан сибэтии буолан үлэҕэ киирбитэ. Таҥара дьиэтэ 1812 сыллаахха Аҕа дойду I-гы сэриитигэр кыайыы итиэннэ өссө 1240 уонна 1242 сс. Неваҕа шведтэри уонна Чудской күөлгэ, историяҕа “Ледовое побоище” диэнинэн киирбит, немецтэри Новгород улуу кинээһэ Александр Ярославович – Невскэй кыайыытынан Нуучча сиригэр католическай итэҕэл сабыдыала уурайан, православнай итэҕэл букатыннаахтык олохсуйуутун чиэһигэр Александр Невскэй аатын сүгэр Вознесенье таҥара дьиэтэ диэн ааттаммыт эбит. Онон Томтордооҕу таҥара дьиэтин историческай суолтата улахан.
Оттон бу сырыыга Александр Коммунарович мусуой кырдьаҕас үлэһитэ, старшай научнай сотрудник Дария Петровна Попова көмөтүнэн, кыһамньытынан Дүпсүннээҕи Троица таҥара дьиэтин сэдэх хаартыскатын булан ыытта. Бу таҥара дьиэтэ 1856 сыллаахха Дүпсүн улууһун 8 нэһилиэгин олохтоохторунан сиэртибэлэммит үбүнэн тутуллан 1857 сыл кулун тутар 30 күнүгэр сибэтии буолбут.
Таҥара дьиэтэ 1926 сыллаахха сабыллыбыт уонна 1940 сыллаахха куупала көтүллэн, бастакы этээһэ эрэ хаалан өр сылларга кулууп буолан турбута. Биэс уонус сылларга пекинскэй кустары кыстата сылдьыбыттара уонна холкуос киинин Чэриктэйгэ көһөрүүнэн көтүллэн онно киирбитэ.
Таҥара дьиэтэ түһэриллибит хаартыската баара урут биллибэтэх сэдэх түһэрии буоларынан историческай пааматынньык быһыытынан дьон-сэргэ билиитигэр-көрүүтүгэр аан бастаан тахсар кыахтаммытыгар Ярославскай аатынан мусуой старшай сотруднига Дария Петровна Поповаҕа, биир дойдулаахпыт краевед, суруналыыс Александр Коммунарович Поповка ааспыт устуоруйаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһар, сэргиир, кэрэхсиир улуус ааҕааччыларын ааттарыттан барҕа махталбытын тириэрдэбит.
Александр Коммунарович көрдүүр-чинчийэр үлэтин салгыы сайыннарыыга биһиги улууспут сиригэр-уотугар тутуллан сахаларга нуучча православнай итэҕэлин итиэннэ оскуолалар аһыллыахтарын иннинэ үөрэҕи тарҕатыыга үлэлээбит, сэбиэскэй былаас сылларыгар суох оҥоһуллубут таҥара дьиэлэрин (Дүпсүн улууһугар – 3, Бороҕон улууһугар – 4) архитектура пааматынньыктарын быһыытынан чөлүгэр түһэриигэ ситиһиилэри баҕарабын.
Хаартыска кэннигэр икки суруктаах: биирэ харандааһынан “Церковь в Дюпсинцах” № 30 уонна бэчээт мэһэйдээн күнэ чуолкай көстүбэт, 8-с ый 1928 сыл диэн, иккиһэ чэрэниилэнэн “Церковь в Дюпсинцах. с. Дендю, ныне Усть-Алданский район. 53 26” диэн суруктаах. Онон хаартыска 1928 сыл атырдьах ыйыгар дьиҥ хайдах баарынан туспа колокуонньалаах таҥара дьиэтэ түһэриллибитэ сэдэх историческай булумньу. Өссө хаартыска суругун мусуой сотрудниктара бигэргэтэллэринэн урукку Дүпсүн улууһун Түүлээх нэһилиэгиттэн төрүттээх, өрөспүүбүлүкэ биллиилээх кыраайы үөрэтээччитэ, сахаттан бастакы анал музейнай үөрэхтээх уонна үйэтин тухары Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр мусуой научнай сотруднигынан үлэлээбит Иван Дмитриевич Новгородов илиитинэн суруйбут, баҕар бэйэтин түһэриитэ да буолуон сөп.
