Биир күн рубрика: Сахалар айылҕаҕа, сиргэ-уокка чугаскыт баһаарга эмиэ көстөр
Бөтүрүөп куйааһын үгэнэ. Баччаларга охсуллубут, хомуллубут от иҥэмтиэлээх буолан саас быстарыкка, биитэр төрөөбүт ынахха сиэттэхтэринэ көрдөрбүтүнэн өрүттэр, үүтэ эбиллэр диир буолаллара. Арай билигин ходуһалар кураанахсыйан, үүммүт оттор охсуллубакка тыалга суугунаһа, долгунура тураллар. Дьон бары турбут уоту кытта охсуһууга барбыттар.
Мытаах нэһилиэгэр турбут уот Дьиикимдэ сэлиэнньэтигэр биэс биэрэстэ чугаһаабыт. Редакторым сорудаҕынан мин эмиэ баһаарга барар буоллум. Сүрүн соругум баһаары кытта охсуһа сылдьар олохтоохтору, ананан кэлэн үлэлиир баһаарынай этэрээттэри сырдатааһын. Чэй саҕана бөһүөлэккэ тиийдим. Бу иннинэ олохтоох дьаһалта сүрүннүүр исписэлииһиниин Уйбаан Яковлевтыын баһаарга барыахтааҕым, ханна чопчу тиийиэхтээҕим туһунан төлөпүөнүнэн кэпсэппит буоламмын хайдах эрэ эрэх санаалаах этим. Аҕалбыт массынабын дьаһалта дьиэтигэр чуо иттэрдим. Хонтуораҕа тиийбитим Уйбааным суһаллык сэлээркэ, массыына арыытын илдьэ уһук үлэлии сылдьар баһаарынай биригээдэҕэ барбыт буолла. Дьэ, ити ээ үлэҕэ бэриниилээх буолуу. Уйбаан Уйбаанабыс, үлүннэрбэккэ эттэххэ, хас сайын ахсын кэриэтэ баһаарга сылдьар буолан, бу чааһыгар улахан уопуттаах киһи. Ити урут хас да баһаарга бииргэ сылдьыбыт буоламмыт, үчүгэйдик билэн этэбин. Хас эмит көһүнэн төгүрүмтэлээх баһаары, аһаҕас халлааҥҥа хонон тура эргийэн кэлээччи.
Инньэ гынан уот турбут сиригэр хайдах барарбын тобула олордохпуна олохтоох тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ Александр Петров үлэтин быыһыгар илдьэн биэриэх буолан үөртэ. Сэлиэнньэттэн үс биэрэстэлээх Кумахтаах диэн Солоҕооннуур суол төрдүгэр бырахтардым. Мантан салгыы Сиинэлиир суол устун хаҥас туораан баһаары кытта охсуһа сылдьар этэрээти булуохтаахпын. Оҕо эрдэхпиттэн сылдьыбыт аҕай буоламмын, бэркэ диэн билэр сирдэрим. Инники бу суолунан оттуу-мастыы, бултуу-алтыы, балыктыы үөрэ-көтө барар буоллахпына, бу сырыыга хайдах эрэ барыта курус курдук. Санаабар олох атын сиринэн сылдьар курдукпун. Суолум хаҥас өттө умайан, хара күлүнэн бүрүллэ сытара сүөргү да бэйэлээхтик көстөр.
Ыарҕа күөлүгэр тиийиибэр утары баһаарынай массыына таҕыста. Тохтообутугар кэпсэппиппит Бэрдьигэстээхтээҕи баһаарынай чаас байыастара Альберт Васильев, Анатолий Налесник уонна суоппар Афанасий Максимов эбиттэр. Уолаттар ыйыллыбыт маршрутунан сылдьаннар, уот сэлиэнньэҕэ киирбэтин, айан суолугар суоһаабатын инниттэн харабыллыыр, умулларар үлэни ыыталлар эбит.
Салгыы Ыарҕа күөлүттэн Догдоку диэки бардым. Өр өтөр гыммакка Догдоку эбэҕэ бу киирэн кэллим. Бу Эбэни XIX үйэ бүтүүтэ Арҕаа Хаҥалас быыбарнай кулубатынан үлэлээбит, бэйэтин кэмигэр биллибит меценат, атыыһыт Кузьма Степанов-Кууһума Баай хордорбутун архыып докумуоннара кэпсииллэр. Устата, туората биэрэстэттэн ордуктаах алаас, араас кураан, быстарык кэмнэргэ өлгөм үүнүүтүнэн олохтоохтор үрүҥ тыыннарын быыһаабытын туһунан урукку кырдьаҕастарбыт ахталлара. Дьиҥэр баччаларга сирдээх дьон оттоон ырааппыт буолуохтаах этилэр даҕаны, Эбэ туонатыгар билиҥҥитэ биир хотуур суола тахсыбатах. Ол тоҕото өйдөнөр. Сирдээхтэр бары кэриэтэ уоту кытта охсуһууга бардахтара.
Бу баран иһэн биир суолга түбэстим. Ыарҕа Күөлүн сайылыгын уонна Догдоку икки ардыгар маар умайа турар эбит. Ол маарга тиийэрбэр үрдүбэр лоокуут кэлэн айманна. Барахсан олох арахпат. Тула көтө чыыбыргыыр. Көтөр тута иэдээҥҥэ түбэспитин тыла суох сэрэйэҕин. Көр, иэдээн тылга, быһаарыыга наадыйбатын онно көрөн хат биллим. Сэрэйдэххэ маар кытыытыгар уйаламмыта уокка былдьанаахтаатаҕа. Көтөрүм сотору-сотору ыыс-быданынан күүдэпчилэнэ турар буруо быыһыгар көтөн киирэ-киирэ, өр өтөр буолбакка төттөрү күөрэйэн тахсар. Лоокуут барахсаны аһына санаан араас санаалар киирэн ыллылар…
Алаас уҥуор Кусчут өтөҕөр тиийбитим, суол кытыытыгар дьоннор сылдьаллар. Миигин көрөн соһуйдулар да быһылаах. Билсибиппит, Дьокуускайдааҕы специализированнай баһаарынай чааһын байыастара эбит. Этэрээт салайааччыта Георгий Мегрелидзе диэн эдэрси киһи: “Быйыл инники сылларга холоотоххо, баһаардар элбэхтэр дуу дии саныыбын. Өскө урукку сылларга сайын устата үс-түөрт баһаарга сылдьар буоллахпытына, быйыл тохсус баһаарбытыгар сылдьабыт. Манна кэлбиппит биэс хонно. Уон алта буолан сылдьабыт. Сүрүн сорукпут уот суол уҥуор туораабатын уонна ходуһаҕа киирбэтин диэн. Көрөрүн курдук ходуһа буора торфа. Инньэ гынан, өскөтүн уот ходуһаҕа киирдэҕинэ көрдүгэннээн, кэлин күөдьүйэн тахсыан сөп”, – диэн быһаара кэпсээтэ. Манна көрдөххө, байыастар лаппаахынан хаспыт хоруулара сорох сиринэн миэтэрэҕэ чугаһыыр. Тоҕо итиччэ дириҥ гына хаһалларын ыйыппыппар, уот куоппатын инниттэн торфа кырыс бүтүөр диэри хаһаллар эбит. Ол кэннэ чугас үүнэн турар мастары барытын кэрдэн, ыраастыыллар. Бу этэрээт биэс биэрэстэ курдук анаммыт, куттал суоһуур сири көрөллөр. Ол кэннэ ханан уот куотуох буолбут сирдэргэ уунан ыһан умуллараллар. Дьоммун кытта эҕэрдэлэһэн баран төптөрү, кэлбит суолбунан төҥүннүм.
Ыарҕа Күөлүгэр чугаһыырым саҕана утары бырысыаптаах тыраахтар ойутан тахсан иннибэр хорус гына түстэ. Тыраахтартан ОДьКХ үлэһитэ Илья Павлов уонна тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ Александр Петров буолан биэрдилэр. Дьорҕонтой туһаайыытынан баһаарга үлэлии сылдьар биригээдэҕэ сэлээркэ, саппаас чаас, бородуукта илдьэн иһэллэр эбит. Бу иннинэ Александр Спартаковиһынан Кумахтаахха тиийдэхпинэ миигин кэлэн ылыах буолан кэпсэппиппит. Онтубут уларыйа оҕустаҕа ити. Улахан уот диэн итинник. Хаһан баҕарар, хайа баҕарар өттүгэр балаһыанньа тосту уларыйыан сөп. Аҕыйах сыллааҕыта Мытаах Балаҕаннааҕар буолбут баһаарга биир саастаах баһаарынай: “Көр, бу биһиги, баһаары кытта утары охсуһа сылдьар дьон сэрииһиттэргэ тэҥнээхпит ээ. Холобурун эттэххэ, манна эмиэ стратегия, стратегическай толкуй ирдэнэр. Оборона – ол аата бөһүөлэккэ, эбэтэр суолталаах эбийиэктэргэ уоту чугаһаппаппыт, илиибитинэн окопа хаһабыт, контратаака – утары уот ыытабыт, сороҕор төгүрүктээһиҥҥэ бэйэбит түбэһэн куотар аакка барабыт. Кытаанах дьиссипилиинэ, бэриниилээх буолуу, кыраҕа ымыттыбат киэн көҕүс, холку, халбаҥнаабат санаа – бу уоту кыайыы биир сүрүн хаачыстыбата буолар. Ону өйдөөн эһиги, эдэрдэр”, – диэн эппитэ өйбөр хатанан, хаалан хаалбыт.
Мытаахха буола турар баһаарга улуустааҕы ойуур хаһаайыстыбатын тэрилтэтиттэн лесничэй Михаил Павлов эппиэтинэстээх быһыытынан ананан үлэлии-хамсыы сылдьар. Дойдулаах киһи буоларын быһыытынан сирин-уотун билэринэн, сылын ахсын үгүс баһаардарга сылдьан үгүс уопуттааҕынан биллэр. Бу да сырыттахпытына уоту умулларыыга охсуһа сылдьар уолаттар Михаил Михайлович туһунан бэрт үтүөтүк, ытыктабыллаахтык ахталларын иһиттим. Тус бэйэм Михаил Павлов салалтатынан инники хас да баһаары умулларыыга сылдьыспыт буолан, ити этиилэргэ толору сөбүлэһэбин. Аҥардас уоту эрэ кытта охсууну ааһан, куйаастан, ыыс-быдантан, үөнтэн-көйүүртэн сылайбыт, санаалара түспүт эр дьону үлэҕэ туруоруу, астарын-үөллэрин хааччыйыы, эппиэтинэстээх киһи быһыытынан Михаил Павлов уонна олохтоох салалта сүрүннүүр испэсэлииһигэр Иван Яковлев эбээһинэстэригэр киирэр.
Атын эрэгийиэнтэн кэлбит баһаары умулларар этэрээттэртэн: “Сахалар, эһиги, ойуурдаргытыгар турбут баһаардарга олохтоох дьон, ордук ыччаттар турунан, бэриниилээхтик сылдьаҕыт”, – диэн ис хоһоонноох этиилэри элбэхтэ иһиттим. Бадаҕа ол биһиги, сахалар, айылҕабытыгар өссө да чугаспытын, киниттэн тутулуктаах буоларбытын билэрбититтэн буолаарай диэн саныыбын. Хайа саха уокка уйатын былдьаппыт чыычаах аймана көтөрүн харааста, аймана көрбөт буолуоҕай?
