Дьөҥкүүдэ үһүйээннэрэ. 3. Өккөөдөй.
От редакции: мы продолжаем серию публикаций нашего постоянного автора, краеведа Сахса Тар (А.Александрова) о неизвестных страницах истории и культуры народа саха. Ниже опубликована 3 часть цикла его статей “Дьөҥкүүдэ үһүйээннэрэ”.
Специально для интернет-портала “Якутия. Образ будущего”.
Сахса Тар (А.Александров) (Республика Саха, Нюрбинский улус, г. Нюрба).
17.05.2021 г.
Бу кырдьаҕас туһунан хас да киһиттэн истибитим. Петров Николай Григорьевич – Буруулгун суруйуутуттан быһа тардан кыбытарым ордук курдук.
… – Ити эһиги көрбүт кэрэххитин манна олохтоох биһиги аҕабыт ууһун ойууна Өккөөдөй кырдьаҕас этиитинэн туруорбуттар. Ол маннык буолбут. Дьиҥэ оҕонньор мин эһэм иннинээҕи киһи үһү. Биирдэ ыарытыйара биллэн баран, ыһыах эрэ иннинэ кырдьаҕас аймахтарын ыҥыртаан ылбыт уонна эппит. ”Мин үс хонон баран, күн кылбайа тахсан эрдэҕинэ, бу дойдуттан букатыннаахтык барыам, дьабыммар көтүөм. Иккиһин – үсүһүн төрөөн эргийэр аналым суох. Үөһээҥҥилэр ыйаахтара оннук. Күн сиригэр сылдьаммын дьоммун – сэргэбин төһө кыанарбынан көмүскэһэр – харысыһар аакка сылдьыбытым. Хара ааныттан аналым, иитиллиим да оннуга. Туора дойдуттан уоспа ыарыы түбүлээн киирэ сатаабытын, оннооҕор чугаһаппатаҕым. Онон бар – дьонум эһиги үрүк – түрүк хаалбыккыт.
Таптаан миинньибит кугас аппын хоолдьугабар туттаарыҥ. Этин бары көрүҥүттэн кыра – кыратык бысталаан, үс аартык айаҕар анаан үс үтэһэҕэ үөлэн анньыталаарыҥ, сороҕун үллэстэн сиэриҥ. Ньурук кырдьаҕас, мин ааппыттан кэриэс аһатыыта диэн көрдөһөөр. Алгыс алҕаан, тыл этэн бүтэн баран, үчэһэлээх эттэри көрдөххүтүнэ үчэһэ устун симэһиннээх хаан таммалаатаҕына, соччото суох олоруоххут, онтон үчэһэ кураанах, эт кубарыйбыт буоллаҕына, киһигит – сүөһүгүт эбиллэн, аймаххыт – уруугут үксээн үүнэн иһиэҕэ.
Аппын тириитин бастары, туйахтары үргүлдьү сүлэн, кыһыл эмэҕи симэн, тыыннаах курдук оҥорон Кыйы чогдотугар икки ачаахтаах тиит баар буолуо, онно илин хайыһыннара, сууллубат гына туорай мастаан кэбиһээриҥ. Бэйэбин Туруйа Хаһыырбыт диэн алаас булгунньаҕар кистээриҥ.
Эппитин курдук оҕонньордоро үһүс күнүгэр сарсыарда барбыт. Аһыы турар атын тойон сэргэтигэр аҕаланнар, тыыннаахтыы сиһин үөһүн тардан өлөрбүттэр. Үс хоммутун кэннэ тэрилин, кэриэһин барытын толорбуттар. Аны туран, өлбүт сириттэн үс биэрэстэлээх сиргэ сүгэн илдьэн, көмөллөрө тирээбит.
Бэс ыйын куйааһа үгэннээн, кумаар – бырдах түһэн күннээн эрэр кэмэ эбит. Оҕонньордорун этиитинэн сыарҕаҕа сахсылыннарбакка хоруоптаах киһини түөрт буолан сүгэн илдьиэхтээхтэр. Айылҕатын кытта бырастыылаһарын наадатыгар хоруоба хаппаҕа суох иһиэхтээх. Ойууннарын хоруобугар сытыаран быар кууһуннаран, биир тоҥолоҕор дөйбүүрүн быатыттан хоруоп таһыгар санньылыйар гына иилбиттэр. Ойууннарын сүгэн тиэргэнтэн тэйэн истэхтэрин аайы кумаардара эбии хойдон дьон дөйбүүрдэммэккэ эрэ сатаан хаампат үлүгэрэ буолан барбыт. Сир ортотугар тиийэн бараннар хоруоптарын түһэрэн, арбахтаах аарыма тиит охто сытар күлүгэр сытыарбыттар. Балайда сири ааһаннар уонна бырдах да накаастаан тиритэ майгыннаммыттар. Онон сөрүүкүү таарыйа табахтыы олорбуттар. Арай өйдөөн көрбүттэрэ оҕонньордоро сотору – сотору дөйбүүрүн угуттан ылан сирэйин сабырҕатынар эбит. Биир киһи ону көрөн; ”Хайа доҕоттор, оҕонньордор тилиннэ дуу, хайаата дуу. Хараҕым иирбэт буоллаҕына, сапсына сытарга дылы дии”, – диэбит.
-Мээнэни саҥарыма. Тыл буолуо суоҕу тыл гына олороҕун. Ол иһин атын сиртэн айдарыылаах буоллаҕа, – эппит киһини иккиһэ саба саҥарбыт. Онтон салгыы – Көмүллүөн баҕарбатаҕына, туран кэлиэ буоллаҕа. Чэ хата илдьэн сып-сап курдук ыйбыт сирин булларыаҕыҥ, – диэт туран кэлбит. Эмиэ били баарыҥҥыларын курдук хаамсыбыттар.
Кэнники икки киһи көрдөхтөрүнэ, оҕонньордоро дөрүн – дөрүн сапсынан кээһэ испит. Тиийиэхтээх сирдэригэр тиийэн оҥкучаҕын иһигэр түһэриэхтэрин иннинэ биир кырдьаҕастара, уот оттон ас кээһэ – кээһэ алҕаабыт.
-Аар тойон убайбыт, арбах бастаах ойуун да буолан аатыра сылдьаҥҥын аймах дьоҥҥун арчылыы – харыһыйа, ыарыы – дьаҥ турдаҕына, абырыы – быыһыы сылдьыбытыҥ. Уһун сыллар устубутттарын да иһин, өтөҕүҥ төҥүргэһиттэн үүнэн тахсыахтаах үнүгэстэриҥ үрдүгэр Үөһээ Дойдуттан үргүөр үргүйдэҕинэ үтүлүккүнэн бүөлээр. Аллараа Дойдуттан аргыар аргыйдаҕына атаххынан үктээр. Айыы санааҥ баһыйан, аһына харыһыйа сылдьаар. Дьоҥҥор – сэргэҕэр хоргуппуттаах буоллаххына, хом санаама. Кэнчээри ыччаттарыҥ кэскилин түстэһээр. Эн курдук улуу киһи төрүүрэ биллибэт. Чэ, быдан дьылларга быраһаай буоллун, – диэн көрдөһөн бүппүт.
Этэн баран сылгы кыллаах сиэлин ылан оттуллубут уокка быраҕан биэрбитэ сырдьыгыначчы умайан иһэн, күөх буруо буола субуллаат, үөһэ тахсан эриллэн барбыт. Онтон улам күүһүрэн тэйдэр тэйэн аарыма холорук буола куугуначчы ытыллыбыт. Туруйа Кыламмыт күөлүн ортотунан дьирилии – ньиргийэ, дүҥүр тыаһынан лүһүгүрүү – лүһүгүрүү илин халлаан эҥийэтин диэки түһэ турбут. Ону көрөн дьон сөҕөн . оҕонньор санната туолан, дьэ дьабыныгар барда, дии хаалбыттар.”
Аҕам, Александров Петр Николаевич, маны кэпсииригэр Өккүүдэй ойуун диэбэккэ Аккыыдай кулуба диэн кэпсээбитэ. Эмиэ ити курдук көмөллөрүгэр дэйбиирдэнэ испит. Ыйылас түбэтигэр көмүллэ сытар. Уоспа ыарыыта кэлбэтин диэн – Ханньыйа үрэх аартыгар суруктаах баҕана туруорбут. Бу баҕанаттан соҕуруу өттө Марха өрүс тардыыта буолар, анараа өттө хоту тоҥ уустар сирдэрэ дэнэрэ. Аҕам бултуу сылдьан ити баҕанаҕа 1942 сыллаахха тиийэ сылдьыбыт этэ. Акана бастыҥ булчута Васильев Макар Васильевич–(Уус Макаар) уонна Ньурба улууһун чемпион булчута Михайлов Павел Михайлович –(Бөтөрөҥ Байбала), түүлээхтии баралларыгар ат көрөөччүннэн сылдьыһан.
Онно суруга көстөр да киһи туох диэн суруллубутун кыайан аахпат диэн кэпсээбитэ.
Кэлин ити дьикти баҕана туһунан Ричард Карлович Маак суруйуутуттан булан аахпытым:
28 августа мы доехали до урочища Акыда Чэрэдэ (переправа Акыды), где бродомъ перешли на правый берег Хаынгыи, которая здесь весьма заметно съуживается и очень мелка, такъ что почти вездъ можно переходить чрезъ нее бродомъ.
Ити 1886 сыллааха тахсыбыт «Вилюйский округ Якутской области» кинигэттэн устабын, ол гынан баран киһи син өйдүүр дии, туох туһунан суруллубутун. Лиис аллараа өттүгэр быһаарыылаах. Онно 5 пуунунан сурулла сылдьар:
5) Слово чэрэдэ (переправа) взято, какъ уверяли якуты, отъ русского слово черезъ. О названии урочища Василíй сообщилъ слѣдующее. Въ началѣ настоящего столѣтíя, когда четыре улуса Вилюйского Округа составляли одинъ улусъ (Кангаласскíй), головою былъ богатый якутъ Акыда. Онъ ежегодно ѣздилъ на рѣку Оленскъ, гдѣ велъ выгодную торговлю с тунгусами съ озера Жессея, получая отъ нѣх шкурки соболей, песцовъ и т.п., взамѣнъ пороха, свинца и якутскихъ желѣзных издѣлíй. Кромѣе того его привлекала на рѣку Оленекъ и охота за сѣверными оленями, особенно осенью, во время ихъ переправы чрезъ рѣку. Въ одну изъ такихъ поѣездокъ имъ поставленъ столбъ, на которомъ вырѣезаны, на одной сторонѣе какíе то знаки, а на другой изображенíе женщины (судя по серьгамъ). Значенíе того и другого проводникъ объяснить не могъ. Въ долинѣ рѣки Хаынгыя въ то время, водились сѣверные олени въ изобилíи. Во многихъ мѣстахъ тунгусы устраивали засѣки, въ которых двумя стамп луковъ въ зиму добывали до тридцати оленей. Рядомъ со столбомъ Акыды я поставилъ другой, съ надписью: Вилюйская Экспедицíя 1854 г.
Акыыда остуолбатын икки өттүттэн уруһуйун көрдөрбүт. Онно чуолкайдык ытарҕалаах, уһун муруннаах киһи сирэйэ көстөр, бииригэр үс туорайдаах кириэс, стрелка, токур сурааһыннар баарга дылылар. 197; 96; 48; 52 сыыппаралар чуолкайдык көстөллөр.
Нуучча киһитэ Өккүүдэй дьиэни Аккыыда диэн истэн суруйуон сөптөөх дии саныыбын. Буруулгун кэпсиир кэмэ сэрии кэннинээҕи сыллар. Аҕам эмиэ ол кэмнэргэ сылдьан көрбүтүн тоҕус уонус сылларга кэпсээбитэ. Аны мин Маак суруйуутун эрдэ билбэтэх буолан аҕабыттан ханнык суруктаах остуолбаны көрбүтүн чуолкайдаабатахпын. Ханньыйа үрэхтэн, Акыыда кулуба суруктаах сэргэтиттэн төннүбүппүт диэбитэ. Баҕар Маак туруорбут баҕанатын көрбүтэ буолуо.
Сахаларга уоспа ыарыыта нуучча дьахтарын уобараһа буолан кэлэр. Онон Өккүүдэй ойуун, бобуу остуолбатын нуучча дьахтарын мэтириэтин суордаран оҥотторуон сөпкө дылы дии саныыбын. Ол кэннэ ууруунуу суругунан суруйбут буолуохтаах. Сыыппаралар хайдах эрэ мин санаабар кэлин суруллубут курдук атын суруктартан чуолкайдык көстөллөр.
Экспедиция дьоно салгыы Хайыҥа үрэҕи өрө баран иһэн, Хоболускуй үрэҕиттэн Оҥкучах үрэҕин төрдүгэр чугаһаан баран эмиэ суруктаах маһы булбуттар.
Үһүс ойууга остуолба буолбакка сырайдыы суоруллубут тиит, лабаалара эмиэ көстөр. Онно чуолкайдык латинскай бууккубаны майгынныыр сурук көстөр. Ортоку турар –О- Буукуба иннигэр 4 турар, онтон О кэнниттэн таҥнары Э буукубаны майгынныр буукуба баар. Бүтэһик буукуба таҥнары С эбэтэр скобка сабыытын санатар.
ПУНV O HJKГН)
Симболларга көрдөөн икки буукубаны майгынныыры булбатым. Бу суругу ким хаһан суруйбутун туһунан сирдьит тоҥустар билбэт эбиттэр. Урукку өттүгэр бу айан суолунан биир да нуучча сылдьа илигин санатабын. Дьаархаттар бобуулаах сирдэрин кыраныыссата саҕаланар сирэ. Айанныыр сиртэн көһүннүн диэн суруллубут. Аны ити суолунан кыһын эрэ сылдьыллар эбит. Онон балаҕан ыйыгар айанныылларыгар улаханнык эрэйдэнэн сылдьыбыттарын ахтан ааһар. Силлабарий руналарын майгынныырдык суруллубут. Кыһын тоҥҥо суруйбут буоланнар, үүнэн турар маска суруйбуттар быһыылаах.
