Дьөҥкүүдэ үһүйээннэрэ.

Дьөҥкүүдэ үһүйээннэрэ.

От редакции: мы продолжаем серию публикаций нашего постоянного автора, краеведа Сахса Тар – А.Александрова. Публикуем ниже 2 часть его статьи “Дьөҥкүүдэ үһүйээннэрэ”.

Специально для интернет-портала “Якутия. Образ будущего”.

Сахса Тар (А.Александров) (Республика Саха, Нюрбинский улус, г. Нюрба).

16.05.2021 г.

2.Тимир сэргэ.

Уустар. Тимир уустара, мас уустара, туойдьуттар, киэргэл оҥорооччулар. Ханна да бар аан бастаан киһи сэргиирэ кэрэ оҥоһук буолар. Туох матырыйаалтан оҥоһуллубутуттан буолбакка, киһи кэрэхсии көрөрө, төһө мындырдык, сиэдэрэйдик оҥоһуллубута сэҥээриллэр. Ол кэнниттэн бу оҥоһук туохха аналлааҕа, дьоҥҥо туох туһалааҕа дьэ ыйытыллар. Онтон ким, кимнээх, хаһан оҥорбуттара чуолкайдааһын барар. Дьоҥҥо биллэр Улахан уустар бэйэлэрэ анал тамгаалаах, бэлиэлээх буолаллар. Бу уус үөрэнээччилэрэ онно олоҕуран бэйэлэрин бэлиэлэрин оҥоруохтарын сөп эбит.

Аан бастаан боруонсатааҕар бөҕө, халлаантан түспүт тимир метероиттары буланнар, онтон чапчыйан тимиринэн уһанан барбыттар дэнэр. Онтон ыһылла сытар тимир умайыы кэнниттэн үөскээбитин билэр буолан, араас таастары уматан, тимир уулларар буолбуттар.

Уустар уон икки араас көрүҥҥэ арахсаллар. Саамай былыргылара туойтан иһит оҥорооччулар. Фарфортан онтон өстүөкүлэттэн уһанаачылар. Муостан кыра туттар, бултуур сэп, киэргэл оҥороочулар. Мастан иһит, туттар тэрил, мал-сал оҥорооччулар, олорор дьиэ-уот тутааччылар. Бэлэм тимиринэн уһанааччылар, көмүс уустара. Уон иккис үрдүкү үрдэлгэ таастан булаат тимир уулларан сэрии сэбин оҥорооччулар.

Кыра эрдэхпиттэн, киһини өйдүүр буолуохпуттан, аттыбытыгар Уус Макаар баар буолан, тимиринэн уһанарын көрөн улааппытым. Ат охсор массыынатын чугуун куорпуһа ойдубутун сыһыарара. Кэлин Софронов Афанасий сваркалыыр этэ.

Уус Макаар уотунан эстэр сааны хайдах оҥороллорун кэпсээбитэ. Ол кэнниттэн Уустар өссө тугу оҥороллор этэй диэбиппэр.

Былыыр былыр Аан дойдуну аймаабыт улахан сэрии кэнниттэн, тыыннаах ордубут Аар Айыы аймахтара сүбэлэспиттэр. Хайдах гынан сэриитэ суох, иллээхтик олоробут. Аан бастаан сэрии туохтан саҕаланарын быһаарыахха диэбиттэр. Сэрии өлгөм үүнүүлээх сири былдьаһартан, баайы дуолу, кэрэни ымсыырартан саҕаланар эбит диэбиттэр. Сир дойду киэҥ, сири бас билиини суох гыннахпытына сатаныыһы дэспиттэр. Кэрэни оҥорор улуу уустары түмэн бары бэйэ бэйэлэрин үөрэтиһэн, кистэлэҥнэрин атастаһан, Аан ийэ дойдуга тарҕаттыннар диэбиттэр.

Аар Айыылартан төрүттээхпит дэнэр икки сүүс тимир ууһа бэйэлэрин көмөлөһөөччүлэрин кытта Хиндистан сиригэр мустубуттар. Кинилэр бу сири тимири уһаарарга барсар сир диэн талбыттар. Онно баар сэрии сэбин, батастары, болоттору, охтор, ырбалар, үҥүүлэр уһуктарын, куйахтары мунньан ыйаабыттар. Хас биирдии ууска икки буут уон муунта тиксибит. Бу маны уһааран бары кыттыһан тимиртэн ил-эйэ сэргэтин оҥорорго ылсыбыттар. Тус туспа оҥоһуллубут тимирдэри, бэйэ бэйэлэригэр холбуу иһэрдэн тимир сэргэ оҥорбуттар. Бу сэргэ дьэбиннэрбэккэ турарын тухары эйэлээх олоххо олоруохпут диэбиттэр. Түөрт уус оҥоһуга кыайан сатамматах. Ким эрэ аһара уокка сиэтэн кэбиспит, ким эрэ тимирдэрин бэйэ, бэйэтигэр кыайан холбооботох, ким эрэ бэриллибит кээмэйгэ сөп түбэспэтэх. Онон 196 уус оҥорбут тимирин холбообуттар. Аар айыыга анаммыт тимир сэргэ үрдүгэр кынатын саратан олорор икки төбөлөөх Өксөкү кыылы олордубуттар. Анаммыт дьон ситэри оҥорботохторун, Аар Айыы Таҥара бэйэтэ кээмэйдээн биэрдэ диэн, эйэни олохтуу сылдьар уустар ону оннук аһарбыттар. 196 сыл устата, сир үрдүгэр эйэлээх олох турбут. Дьон таптаабыт сирдэригэр көһө сылдьан олороллор эбит.

Бу тимир сэргэ туһунан ыалбыт Уус Макаар, эһэбит убайын уола Алабыайа Испирдиэнэ – Николаев Спиридон Николаевич, эбэм Мария Васильевна баалларына кэпсээбитэ. Мин тоҕо дьэбиннэрбэтий, укулаат тимир – ыстаал буолуо диэбиппэр, атыыр оҕус көхсүн хааныгар хатарыллыбыт тимир дьэбиннэрбэт – диэн ииппит аҕам Чос Баһылай кэпсээччи – диэн эбэн биэрбитэ. Элбэх ууһу, көмөлөһөөччүлэрин кытта мунньан кистэлэҥнэрин атастаспыттар. Онно элбэх эт наада буоллаҕа дии. Тимири уһаарарга тохтообокко күөртүү турарга, онтон болгуо тимир уутун-сааҕын таптайан ыган таһаарарга сэниэ наада.

Скачать (DOC, 101KB)

Саха сиригэр тимири Сатаҕа, Кэнтиккэ Бүлүү эбэ кытылыгар, Андайбыкка, Ээлликкэ Марха эбэ кытылыгар, Өлүөнэ тардыытыгар сүүрбэһис үйэ түөрт уонус сылларын ортолоругар дылы уһаарбыттара. Уус Макаар тугу кэпсээбитэй диэн, интернет ситимин хаһан көрбүтүм. Индияҕа турар былыргы тимир остуолбаҕа, 415 сыллаахха Чандрагупте импэрээтэр, бэйэтин аатын суруйтарбыт. 1050 сыллаахха Ананга Пола ыраахтааҕы Дели куоракка көһөртөрбүт. Остуолба үрдүгэ 7 метр 21 сантиметр, аллараа өттүн кэтитэ 48,5 сантиметр үөһээ өттө 30 сантиметр, ыйааһына 6,8 тонна эбит. Билиҥҥэ дылы дьэбин туппакка турар. Пушканнан ытан алдьаппатахтар, өксөкү көтөрүн суох гыммыттар. Ол гынан баран билиҥҥэ дылы дьэбиннэрбэккэ турар.

(Бикипедияттан). Былыргы кэмҥэ саҥа омуктар үөскээн, тэнийэн бараннар суох буола симэлийэн хаалаллара элбэх эбит. Сурук-бичик, государстволар өссө да суох кэмнэригэр ханнык омуктар хаһан үөскээбиттэрин уонна хайа дойдуларга олоро сылдьыбыттарын бэйэлэрин тылынан уус-уран айымньыларыттан, атын, сайдыылаах омуктар кинилэр тустарынан суруйууларыттан, сирдэр-дойдулар ааттарыттан уонна археологтар хаһан, булан үөрэтиилэринэн эрэ бигэргэтиэххэ сөп. Бэйэлэрин олохторугар экономикаҕа биллэр ситиһиилэри оҥорбут омуктар уһун үйэлэниини ситиһэннэр ааттара-суоллара сир-дойду аайы киэҥник тарҕаналлар.

Саха сиригэр олохтоох омуктар тимири уһааран туһаммыттара биһиги эрабыт иннинэ бэһис эбэтэр үһүс үйэлэртэн саҕаламмыта сөп диэн учуонайдар быһаараллар.

Тааһы уулларан тимири уһааран уонна тимиринэн уһанан араас сэби-сэбиргэли оҥостон туһаныы, аан маҥнай бу сүҥкэн арыйыыны, саҥаны айыыны оҥорбут омуктар олохторугар, кинилэр сайдыыны-үүнүүнү ситиһиилэригэр олус улахан оруолу ылбыта биллэр…

… Бүлүү эҥэргэ тимири уһаарыынан Марха уонна Үөһээ Бүлүү улуустарыгар олорор 217 киһи дьарыктанар эбиттэр. Кинилэр 1860 сыллаахха 840 буут тимири уһааран таһаарбыттар. Онтон ити кэмҥэ Илин Хаҥалас улууһугар Хачыкаат уонна Дьөппөн нэһилиэктэрин олохтоохторо 2000 буут тимири уһаарбыттар. Бу тимирдэринэн уустар Саха сирин олохтоохторо барылара туттар тимир тэриллэрин, тоһоҕотуттан улахан иэччэхтэригэр диэри уһанан оҥорбуттар. Ити кэмҥэ улахан уустар оннооҕор нарезтаах бинтиэпкэ саалары бэйэлэрэ оҥорон атыыга таһаараллара биллэр…