Кэтэһиилээх сааскы кус абылаҥа
Саас барахсан кэлиитэ киһи аймахха, оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ олус да күүтүүлээх. Унньуктаах уһун тымныы оҕонньор обургу муоһа-туйаҕа барыта тууллан, бэйэтэ балайда эрийсэ сатаан баран суон модьу көҕүһэ күр гына сууллубута быданнаата. Cандал саас кэлиитэ дьон утуйар уутун аймаата. Эр бэрдэрэ сааскы куска бараары тэриммитинэн бардылар. Урукку сылларга сааскы кус болдьоҕун күүтэн киһи эрэйи-муҥу көрөр эбит буоллаҕына, бу быйылгыттан сааскы куска «подсадной», ол аата сахалыы тыыннаах куһу мончуук оҥостон, олордон кустааһын көҥүлэ баар буолбута дьону улаханнык соһутта уонна үөртэ даҕаны. Урукку өттүгэр итинник ньыманан бултааһын биһиги сахабыт сиригэр суох этэ. Буолаары буолан маннык ньыманан бултааһын муус устар 21 күнүттэн ыам ыйын 20 күнүгэр диэри көҥүллэннэ. Инньэ гынан эр дьон барахсаттар ол «подсаднойдарын» иитиэх «тыһы» куһу көрдөөн сүүрбүттэрэ-көппүттэрэ ыраатта.
Бу саҥа «подсадной» куһунан бултааһын көҥүлэ тоҕо эмискэ бу биһиэхэ Саха сиригэр баар буолла. Урукку өттүгэр наар көтөр-сүүрэр булдун эбии үөскэтэр, ууһатар сыалтан хааччахтыыр, бобор аатыгар олорбут Булт уонна ураты харыстанар сирдэр департамена маннык дьаһалы ылынна. Киэҥ Арассыыйа атын регионнарыгар тохтоон, төрөөбөт-ууһаабат, ааһан иһэр көтөргө маннык бултуулларын үтүктүү курдук көрөбүн. Биһиэхэ буоллаҕына, муус устарга, саҥа төрүү-ууһуу, сымыыттыы кэлбит бастакы кэлээччи көҕөн эрэйдээҕи кырган киирэн барабыт.
Аны туран бу «подсадной» куһунан бултааһын көҥүлэ, болдьоҕо наһаа уһуна, ыйы быһа, онтон салгыы уопсай көҥүл, саҕаланар. Онон сааскы куһу кытары биир ыйы быһа тура тэбинэн туран «сэриилэһэбит». Ол түмүгэр олохтоох төрүү-ууһуу кэлбит кустан төһөтө ордон хааларын ким билиэ, ааҕыа баарай. Онтон бу чугас эргиннээҕи бултанар күөллэрбитигэр кус тохтоон сымыыттаан, төрөөбөтөҕүнэ күһүҥҥү кус ахсаана лаппа аҕыйыыра чуолкай. Ханна эрэ ыраах төрөөбүт-ууһаабыт кустарын күһүн баралларыгар эрэ эйиэхэ биир эмит күн көстөн ааһыахтара. Саас эрдэ бастакы сымыыттарын баттыы охсоору ыксаан кэлбит көҕөттөрү, атын да кустары уу-хаар ситэ тахса илигинэн кыһарыттаран барыларын да кыдыйыахха сөп курдук балаһыанньаны бэйэбит оҥорон биэрдибит быһыылаах дии саныыбын. Эһиилгэттэн дьон уопутуран, эрдэттэн бэйэлэрэ кус бөҕөтүн ииттэн, бастакы кус кэлиитигэр «чалбах» аайы «подсадной» тоһуур күүтэн олорор буолара чуолкай. Мин баҕар сатаан өйдөөбөтүм буолуо… Эһиги булчуттар, атын да дьон туох дии саныыгыт бу маннык эрдэттэн, уһун болдьохтоох саҥа булт көҥүлүн.
Мин бу «подсадной» ньыманан бултаан көрбөтөх киһибин. Ол да буоллар тыыннаах куһунан уонна хааһынан бултууру боруобалаан көрбүтүм. Хата эһиэхэ сааскы кус саҕаламмытынан ол туһунан кылгастык кэпсии түһүүм. Дойдубар Уус Алдан Дабаадыматыгар биирдэ саас оскуола оҕолоро үс буолан өйүөлэнэн-таймаланан хонордуу тэринэн кустуу бардыбыт. Бөһүөлэктэн биэс биэрэстэлээх Тимир Ыйаабыт диэн сиргэ тиийэн биир кус таптаан түһэр күөлүгэр эргэ дурда сэмнэҕэ баарын сөргүтэн хахха курдугу оҥоһуннубут. Ол сылдьан дурдабыт омоонун отунан сабаары, хонууттан от үргүү сылдьан, от быыһыгар саһа сыппыт тыһы көҕөнү ойутан таһааран саба түһэн тутан ыллыбыт. Эрдэ сааһыттар «куһаҕаннатан» баран кыайан булбатах кустара быһыылаах, аҥаар кынатын тосту ыттаран «күөрэтии» куһа быһыылаах. Куһу бастаан туппут Бөтүрүүс кустаммыт киһи быһыытынан үөрбүтэ сүрдээх, куһун биһигиттэн көҥөммүт курдук тэлигириэйкэтин хоонньугар уктан кэбистэ. Онтон өйүн-өйдөөх Хаанньа уол кустан маппытыттан эбитэ дуу, өй була охсон булумньу куспутун хата сүбэнэн «мончуук» оҥостуоххайын, эн эрэ кустанан хоонньугар укта сылдьыаҥ дуо диэн турда. Бөтүрүүспүт куһум аны куотан хаалыа диэбит курдук өр баҕайы буугунаан толкуйдуу түһэн баран, хайыай сөбүлэһэргэ тиийдэ. Куспутун аҥаар атаҕыттан баайан баран от саҕатыгар олордон кэбистибит. Инньэ гынан мончууга суох дьон биир да буоллар мончууктаммыт курдук сананныбыт, буолаары буолан тыыннаах кус. Ол саҕана «подсадной» эҥин диэн өйдөбүл отой суох кэмэ, улахан дьон маһынан кыһыллан оҥоһуллубут мончууктаахтар. Ол даҕаны баар дьонугар баар.
Күн намтыырын саҕана бултуу кэлбит дьон быһыытынан дурдабытыгар киирэн кэчигирэһэн олорунан кэбистибит. Куспут саҥата суох биир сиргэ эргичиҥнии-эргичиҥнии олорор. Борук-сорук буолуута үөһээнэн ааһар айан кустар кынаттарын тыаһа кугуруһаллара иһиллэр, ыраах саалар тыастара дөрүҥ-дөрүҥ «доҥ» гынара иһиллэр. Ол аайы биһиги кус ити кэлиэ, бу кэлиэ диэн букатын сирэй-харах, кулгаах иччилэрэ буолан, тоҥорбутун да умнан биир кэм чөрөҥнөһө, өҥдөҥнөһө олоробут. Ол олордохпутуна икки улахан кус, көҕөттөр олох биһиги уубутугар түһэрдии намтаан, кынаттарын ыһыктынан тэлээрэн иһэллэрин көрө биэрдибит… “Булчут” баҕайы дьон түһэрэн баран дэлбэритэ ытан ылыах айылаах бары тэҥҥэ эбии хаптайан, ньыкыс гынныбыт. Ону кытары били «биһиги» куспут хайдах эрэ «ньаах» диэбитигэр көҕөттөр эмискэ өрө ханарыс гынаат ааһа көтө турдулар. Мэлийдэхпит ол. Сотору буолаат аны түөрт чыркымай сирилэтэн кэлэн намтыах курдук гынан иһэн өрө ханарыс гыныыларыгар бу сырыыга баҕас диэбиттии үһүөн тэбис-тэҥҥэ өндөс гынаат үс уоһу утуу-субуу түһэртээтибит, мэлигир, кустарбыт салгыы көтө турдулар… Биһиги буоллар абабытыгар, ыраатан эрэр кустары кэннилэриттэн уу-хаар баспыт харахпытынан сайыспыттыы одуулуу турдахпытына биир кус үөртэн быстан, намтаан ыраах тыа саҕатыгар баран түстэ. Ону кытары бары «оо, түстэ… түстэ» дэһээт ойуоккалаһан тахсан куспутун көрдүү сырыстыбыт. Тыа саҕатыгар эппэҥнэһэн тиийэн балайда көрдүү сатаатыбыт да булбатыбыт. Хайыахпытый дурдабытыгар төнүннүбүт. Арай Бөтүрүүспүт куһа суох, быата атаҕыттан сөллөн баран хаалбыт. Аны туран бэйэбит куспутун көрдөөһүн буолла… Суох куспут көстүбэтэ, арааһа куотардыы күөл уҥуор устан тахсыбыт быһыылаах. Онно бу уу элбэҕэр туллумай саппыкылаах ырааппаккын уонна Хаанньа биһикки куһа суох дьон күөлү эргийэ барарга сүрэхпит тэппэт. Хайа уонна оскуолаҕа үөрэхпитигэр хойутаабатахпытына сатанар. Инньэ гынан сирэйбит тэҥнэһэн, бары куһа суох дьиэбит диэки саллаҥнастыбыт. Дьэ итинник оҕо сылдьан «подсадной» куһунан бултаан турардаахпын.
Кэлин улаатан, сааһыран баран Эдьигээҥҥэ үлэлии сылдьан, биир күһүн табаарыспынаан Бүөтүрдүүн аатырар Мууна үрэҕин ыраахха диэри мотуордаах оҥочонон өксөйөн турардаахпыт. Айаннатан иһэн аара саҥардыы көтөн эрэр хаастарга түбэһэн дэлби сэриилээн хас да хааһы ыллыбыт. Эбиитин биир хаас «куһаҕаннатан» окко тахсыбытын, тохтоон тыыннаахтыы тутан ыллыбыт, Бүөтүрүм хонукпутугар бу хааһынан таттаран, мончуук оҥостон боруобалаан көрүөхпүт диэтэ. Дьэ сөп. Киэһэриитэ Биллээх үрэх төрдүгэр тиийэн хонорго быһаарынныбыт. Ол мээнэҕэ буолбатах эбит, манна бу икки үрэх холбоһор сиринэн хаас көтүөн сөп үһү. Кырдьык үрэх төрдүгэр култуйа курдук бадарааннаах уу баарыгар кус-хаас түһэн ааһар бэлиэлэрэ атахтарын суола, саахтара-ииктэрэ, түүлэрэ хаалбыта ону туоһулуур курдук. Киһим тыыннаах хааспытын ол бадарааҥҥа эмиэ атаҕыттан баайан баран олордон кэбистэ, миигин итиннэ талах быыһыгар олор диэн буолла. Бэйэтэ үрэх иһигэр киирэн хонук сирбитин бэлэмнии күөс буһара барда. Мин талахтар быыстарыгар хаастар кэлэллэрин манаан олоробун. Сотору борук-сорук буолуута алларааттан уонча үөрдээх хаастар саҥарса-саҥарса тэйиччи соҕуһунан ааһан истэхтэринэ мин «хааһым» сайыспыттыы саҥара-саҥара сапсыммытыгар, анараалар кыһаммакка салгыы көтө турдулар. Өр буолбата биир соҕотох хоҥор хаас саҥаран аймана-аймана миигин көрдө-көрбүтүнэн кэлэн истэҕинэ эмиэ мин хааһым саҥа таһааран хаахынаабытыгар соһуйбут курдук эмискэ күөрэс гынаат, аҕыйахта сапсынан ыраатан хаалла. Халлаан хараҥаран мин отуубар таҕыстаҕым дии.
Дьэ итинник былыр дьиикэй куһунан сааланан турардаахпын, онно истибиккит курдук бултуйбатаҕым, баҕар айылҕа куһа-хааһа, доҕотторугар куттал баарын айылгытынан биллэрэр дуу диэхпин баҕарабын. Эһиги туох санаалааххытый?
