САХА ДЬАХТАЛЛАРЫН БАСТЫҤ ЛИИДЭРЭ.
Винокурова Маргарита Егоровна, педагогическай наука кандидата,
РСФСР норуотун үөрэҕэриитин туйгуна, СƟ учууталларын учуутала, СР үөрэҕириитин бочуоттаах бэтэрээнэ, Өймөкөөн, Эбээн-Бытантай улуустарын бочуоттаах олохтооҕо, РФ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ.
8.10.2019 Г.
Михайлова Евгения Исаевна туһунан мин бэйэм санаабын суруйуохпун баҕарбытым ыраатта. Ол гынан баран манна кини биографиятын о.д.а. онно туһаайар боппуруостары ырытарга холоммоппун. Мин тус бэйэм, орто үктэлгэ сылдьар саха дьахтарын быһыытынан хайдах көрөрбүн уонна ылынарбын суруйуохпун баҕарабын. Баҕар, атыттартан ураты да буолуон сөп. Аны кинини бу диэн чугастык доҕор – атас курдук билбэтэҕим да иһин, кини улахан салайааччы буоларын быһыытынан дьон-сэргэ хараҕын далыгар сылдьар, онон хас биирдии киһи кини уобараһын, үлэтин-хамнаһын, ону таһынан тус олоҕун (төһө да бэйэтэ баҕарбатаҕын иһин) араастык ылынара буолуо: ким эрэ чугастык-истиҥник, ким эрэ улаханнык аахайбакка, таһынан аһарара буолуо, мөҕүттэр да дьон бааллара буолуо. Оттон мин, тус бэйэм, өр сыл иитии, үөрэх, наука эйгэтигэр үлэлээбит уонна үлэлии сылдьар киһи буоламмын, Евгения Исаевнаны чугастык ылынабын. Кини эппит этиилэрин, таһаарбыт дьаһалларын ааҕар, олоххо киллэрсэр дьонтон биирдэстэрэ буоларым быһыытынан Өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин сайдыытыгар саҥа үйэҕэ улахан кылааты киллэрбит, личность, лидер быһыытынан сыаналыыбын. Чэ, саас сааһынан ыраахтан саҕалыым дуу…
Холобур, араас хайысхалаах оскуолалар аһыллыыларын бастакы хардыылара, ол онтон сиэттэрэн өрөспүүбүлүкэ бары оскуолаларын таһымнара улам сайдан, билигин хас биирдии киһи мэлдьэспэт ситиһиилэрдээх буолбута, ону тэҥэ үөрэнээччилэр, учууталлар, төрөппүттэр ситиһиилэрэ – ол барыта биһиги уопсастыбабыт инники диэки сайдарыгар улахан болҕомто ууруллуутун туоһута буолар.
«Үөрэх туругуттан олох оҥкула тутулуктаах» диэн ыҥырыыны ким хайа иннинэ улахан трибунаттан өрөспүүбүлүкэ учууталларын атырдьах ыйынааҕы мунньахтарыгар Евгения Исаевна 20-тэн тахса сыл анараа өттүгэр сүрүн дакылаатыгар этэн турардаах уонна ол этиитэ олоххо киирэригэр сыралаах үлэни ыыппыта. Оччотооҕуга бу сонун хайысха, өйдөбүл этэ. Билигин Россия үрдүнэн «качество образования» диэн этии, өйдөбүл үөрэх эйгэтигэр сытыытык турар уонна ирдэнэр сүрүн сорук буолла. Евгения Исаевна туруорбут «Үөрэх туругуттан олох оҥкула тутулуктаах» диэн ыҥырыыта Россия үрдүнэн тарҕанан сүрүн сокуоҥҥа кубулуйда.
Айдааны тарпыт БКЭ-ни да ылан көрүөххэ. Биир бастакынан биһиги өрөспүүбүлүкэбит эксперименҥэ кыттан, 20-тэн тахса сылы быһа үлэлээн, дьону-сэргэни, бастатан туран, үөрэнээччилэри, учууталлары, төрөппүттэри бу булгуччу киирэр БКЭ-ҥа үөрэттэ, бэлэмнээх буоларга уһуйда. Ол сыллата түмүк тупсарыгар, үөрэтии туруга үрдүүрүгэр, оскуолалар материальнай-техническэй базалара сылтан сыл бөҕөргүүрүгэр тиэрпитэ туох куһаҕаннаах буолуой? Туһаны эрэ аҕалбыта саарбаҕа суох.
Тус бэйэлэрэ бас билэр дьиэлэрэ-уоттара, муннуктара да суох, оттон тыа сиригэр олорор кырдьаҕастар дьиэлээх да эбит буоллахтарына, онтукалара эргэрэн улахан өрөмүөнү эрэйэр, туох да хааччыллыыта суох былыргы дьиэлэргэ олороллоро эмиэ биллэр. Кырдьыбыт киһиэхэ от-мас бэлэмэ, муус ылааһына, тиэллиитэ онтон да атын тыа сирин бүппэт кыһалҕата үгүс. Евгения Исаевна тыа сирин, хоту дойду олоҕун-дьаһаҕын эдэр эрдэҕиттэн этинэн-хаанынан билбит буолан, ыарахаттартан чаҕыйбакка, үлэтин тыа сириттэн саҕалаабыт уонна өссө тус хоту дьиҥнээхтик бэйэтэ баран үлэлээбит буолан үчүгэйдик билэр, сүрэҕин иһинэн аһаран дьон кыһалҕатын өйдүүр уонна төһө күүһэ кыайарынан кыһалҕалаахтарга көмөлөһө сатыыр. Элбэх номоххо киирбит холобурдар бааллар, олортон биир холобуру ахтан аһарыым.
— «Педагогическай династия» диэн ааттаах улахан дьиэ кэргэн ытык кырдьаҕастара, кэргэннии учууталлар тыаҕа олорбуттара. Бу дьон 50-тан тахса сыл, холбоон 100-чэ сыл, оттон бары аймахтарын педстажтара 300-чэ сылтан итэҕэһэ суох үөрэх эйгэтигэр туох баар сыраларын, өйдөрүн – санааларын харыстаабакка, дууһаларын ууран үлэлээбиттэрэ. Кинилэр оччотооҕу көлүөнэ ыарахан олоҕун толору эттэринэн-хааннарынан билэн, олох тупсарын, чэпчиирин туһугар эҥкилэ суох эрэллээхтик үлэлээбит-хамсаабыт, Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ, гражданскай сэрии, Аҕа дойду улуу сэриитэ, Улуу кыайыы үөрүүлэрэ – бу барыта кинилэр чаҕылхай олохторун аргыстара этэ. «Аан бастаан төрөөбүт Аҕа дойдугун санаа, онтон бэйэҥ тускунан» («Раньше думай о Родине, а потом о себе») диэн ырыаҕа ылланар луоһуннарынан салайтаран, аан бастаан бүтүн уопсастыба, дьон, үөрэтэр оҕолорун олоҕун уһансарга саастарын билбэккэ аһарбыттара. Арай кырдьар саастарыгар өйдөөн көрбүттэрэ олох укулаата уларыйан, дьон-сэргэ олоҕо атыннык салаллан баран эрэрин, били утары охсуспут капитализм олоҕо, ырыынак тирээн кэлбитин уйадыйа, соһуйа билбиттэрэ. Дьиэлэрэ туох да хааччыллыыта суох, эргэрэн самнара чугаһаабыт, тымныы. Уһун кыһыны туоруурга оһоххо элбэх мас оттулар, ону барытын киллэрэр-таһаарар, бэлэмниир кыах-сэниэ эстэн эрэрэ биллэр. Онтон дьиксинэн бу кырдьаҕастар үтүө дьон сүбэтинэн Евгения Исаевнаҕа, миниистирдии олордоҕуна, көмөлөһөрүгэр көрдөһөн сурук суруйаллар. Дьэ, дириҥ ис хоһоонноох, дууһа кыланыылаах сурук Дьокуускайга тиийэр.
Евгения Исаевна киирбит суруктары, көрдөһүүлэри хайаан да тус бэйэтэ ааҕар уонна тутатына дьаһал ылар уратылаах, ону киһи барыта билэр, номох оҥостор. Боппуруос быһаарыыта кыаллыбат, уустук, эбэтэр миэстэтигэр быһаарыллыан сөп буоллаҕына, кини хас биирдии киһиэхэ биллэрэр, тиһэҕэр тиэрдэр, ол курдук болҕомтолоохтук сыһыаннаһар. Кырдьаҕас учууталлар суруктарын ааҕан баран, Евгения Исаевна кинилэр көрдөһүүлэрин чугастык ылынан олохторун чэпчэтэргэ, олохторо хаалбыт тобоҕун кыһалҕата суох олороллорун туһугар туруулаһан туран, араас сиргэ туруорсар уонна кинилэргэ сэрии, үлэ бэтэрээннэригэр куоракка толору хааччыллыылаах таас дьиэ бэриллэрин ситиһэр. Бу ытык кырдьаҕастар аҕыйах да сыл буоллар, окко-маска эрэйдэммэккэ, сынньалаҥ олоххо олоро түһэн, толору дьоллохтук сананан анараа дойдуга аттаммыттара. Ол иннинэ миигин кытта көрсүһэн, кэпсэтэн үөрүүлэрин үллэстэн, хаһан эмит быыс булан биһиги муҥура суох махталбытын тиэрдээр, диэн көрдөспүттэрин бу суруйан эрэбин. Билигин ол дьиэҕэ төгүрүк тулаайах хаалбыт сиэннэрэ олорон, үөрэх ылан өбүгэлэрин, Поповтар үтүө үгэстэрин, ааттарын-суолларын салгыыр чинчилээхтэр… Олох ситимэ быстыбат.
Бу элбэх холобуртан биир чаҕылхайын аҕынным. Элбэх сиргэ үлэлээбит буолан, араас дьылҕалаах, ыарахан олохтоох учууталлары балайда көрсүбүтүм, олор эмиэ Евгения Исаевнаҕа хаһан эмит көрдөспүт, кыһалҕаларын туһунан суруйбут уонна санааларын хоту сүбэ-ама, саатар болҕомто да ылбыт буолааччылар уонна махталларын биллэрэн кэпсээн оҥостооччулар. Бу мантан саҕаламмыта сэрии бэтэрээннэрин дьиэнэн-уотунан хаччыйыы хамсааһына, анал бырагырааммалар ылыныллан билигин Улуу кыайыы 75 сылыгар анаан элбэх үлэ ыытыллар, РФ Президенин анал ыйаахтара, дьаһаллара тахсан тураллар.
Олох сайдан истэҕин аайы, саҥа хайысхалар, технологиялар күүскэ сайдан, күннээҕи олоххо киирэн, быһаччы сабыдыаллаан иһэллэр. Бу түбэлтэҕэ Саха сирин учууталлара, иитэр-үөрэтэр кыһа үлэһиттэрэ олох ирдэбилиттэн хаалаллара сатаммат этэ. Ол ирдэбиллэргэ сөп түбэһэн, арыт уруттуур да курдук хардыылар ирдэнэн испиттэрэ. Бу маны Евгения Исаевна сөпкө өйдөөн учууталлар таһымнарын үрдэтэр дьаһалы ылбыта уонна СӨ бастакы Президенэ М.Е. Николаев өйөбүлүн ситиспитэ. Ол курдук «100 педагогическай наука кандидата» диэн хамсааһын саҕаламмыта. Бу манна бэйэлэрин сайыннарыахтарын баҕалаах учууталлар анал тиэмэ ылан, наука эйгэтигэр практиканы киллэрэн, көхтөөхтүк уонна таһаарыылаахтык үлэлээбитинэн барбыттара. Билигин детсадтан саҕалаан араас үөрэх кыһаларыгар элбэх учуонай степеннээх, киэҥ билиилээх кадрдар баар буоллулар. Ордук киһи үөрэрэ – эдэр ыччат наука эйгэтигэр сыһынна. Москваҕа баран аспирантураҕа үөрэнии уонна көмүскэнии биллэр ыарахаттардаах. Ол иһин бэйэбитигэр диссертационнай сэбиэт тэриллиитэ, үрдүк үөрэх филиаллара тыа сиригэр аһыллыылара — бу боппуруос быһаарыллыытыгар улахан көмө буолбуттара саарбаҕа суох. Билигин хас биирдии оскуола үөрэнээччитэ компьютерынан сатаан туһанар, ону таһынан Интернет ситимигэр киирэн Аан дойду сонунун уһук хоту да олорон билэр кыахтанна, спортивнай саалалар, оскуолалар тутуулара сыллата тэтимнэнэн иһэр, үгүс үтүө дьаһаллар олоххо киирэллэр. Бу үтүө дьыалалары ким эрэ саҕалаатаҕа, олук уурдаҕа — ол киһинэн Евгения Исаевна буолар диэтэхпинэ алҕас буолуо суоҕа дии саныыбын…
СГУ кэҥээн, Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет статуһун ылан, саҥа үйэҕэ саҥа кадрдары бэлэмнээһин – бу инникигэ улахан хардыы. Биллэн турар, биир күнүнэн да, сылынан да ситиһиллибэт, дьаныардаах уонна дьулуурдаах үлэ түмүгэ. Евгения Исаевна куораттааҕы үөрэх управлениетын начаалынньыгынан, үөрэх миниистирин солбуйааччынан, миниистиринэн, СӨ бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, Вице-президенинэн, ХИФУ ректорынан ананан үлэлээһинэ — кини дьаныардаах үлэтин туоһута буолар.
Евгения Исаевна дуоһунаһа уларыйдаҕын ахсын, салайар, ыйар-кэрдэр, быһаарар боппуруостара, биллэн турар, кэҥээн иһэр. Кэнники сүүрбэччэ сыл устата кини ылсан үлэлэспэтэх, тыын укпатах, санаатын-оноотун холбооботох эйгэтэ, бука, суоҕа да буолуо.
Бу суруйуубар мин эбии биир түгэҥҥэ болҕомтобун ууруохпун баҕарабын. Урукку өттүгэр төһө да СГУ-т базата сайдарыгар болҕомто ууруллубутун иһин, элбэх кыһалҕа ситэ быһаарыллыбакка хаалара. Олортон биир түгэни холбурдуум:
— «Театр начинается с вешалки» — диэн бэргэн этии баар. Итиннэ сыһыаран мин эбии: «Туалеттан эмиэ» — диэм этэ. Кырдьык, аҕыйах сыллааҕыта университет сүрүн үөрэнэр куорпустарыгар киирдэххэ, аантан саҕалаан, били, бары наадабытыгар сылдьар сирбититтэн аҥылыйан кэлэр аһыы сыт киһи муннун саба биэрэрэ. Мин хаһан эрэ урут үөрэммит “колонналаах” диэн ааттанар сүрүн куорпуска (ГУК) киирдэхпинэ, ити сыттан олус диэн хомойорум, уонна бу хаһан да сүппэт курдук иҥмит сыт, наһаа сааттаах диэн испэр саныырым. Евгения Исаевна ректор дуоһунаһыгар киирээт да, бары куорпустарга, олорор уопсайдарга киэҥ далааһыннаах улахан өрөмүөн үлэтин ыыттарбыта. Туалеттар бары кафелланан, сантехникалара уларытыллыбыттара киһини сөхтөрөр! Эмиэ да бытархай курдук эрээри, ис иһигэр киирдэххэ, олус улахан болҕомтону эрэйэр дьаныардаах үлэ.
Онон билигин биһиги ХИФУ-гар араас дойдуттан кэлэн үөрэнэр устудьуоннар Саха сирэ эмиэ үрдүк култууралаах дии саныыллара буолуо диэн сэмээр үөрэ саныыбын.
Аҥардас тоҕус мэндиэмэннээх 940 миэстэлээх устудьуоннар уопсай дьиэлэрэ икки эрэ сылынан дьэндэйэн таҕыста. Мединститут уонна поликлиника дьиэлэрэ билиҥҥи ирдэбилгэ сөп түбэһиннэрэн оҥоһулуннулар. Эбэн эттэххэ, уон сыл иһигэр университет аан дойду таһымыгар тахсарын туһугар уларыта тутуллан, үлэ күргүөмнээхтик барар.
Дьэ, ити курдук, кыраттан саҕалаан, төһөлөөх кимиилээх үлэ ыытыллыбытын Евгения Исаевна уонна кини чугас үөлээннээхтэрэ эрэ билэн эрдэхтэрэ!
Евгения Исаевна Саха сирин бастыҥ, лидер дьахталларыттан биирдэстэрэ. Мин саамай биһириирим диэн кини салайааччы эрэ буолбатах, кини дьиҥнээх саха дьахтара, ийэ, эбээ, улахан дьиэ кэргэн тапталлаах хаһаайката.
Бу маны барытын бииргэ дьүөрэлээн, сөпкө анааран, былааннаан, математик быһыытынан дириҥник ырытан, олох туруорар уустук соруктарын ымпыгын-чымпыгын ыпсаран, ситиспит үрдүк чыпчаала диэхтээхпит. Дьахтар киһиэхэ маннык муҥутуур дьолу айбыт таҥара дьаныардаах үлэтин, үтүө суобаһын иһин бэлэхтээбитэ буолуо.
Источник: интернет-СМИ “Ulus.media”.
