БЫҺЫТТАҔАС САНААЛАР 3 (Сири сѳптѳѳхтүк туһаныы)
От редакции: мы продолжаем серию публикаций одного из наших авторов, философа и общественного деятеля К.Васильева. Тема – правильное использование земли.
Куоста Баһылайап (Бээрийэ нэһ.).
25.04.2019 г.
Кэлиҥҥи отут сылга аан дойдуга технология күүскэ сайдан, уопсай оҥорон таһаарыыга, сыһыаҥҥа, өйдөбүлгэ барытыгар, “Количество” сыыйа “Качествоҕа” кѳһүѳх курдук, капитал “материальнайтан” сыыйа “сыаннаска” олоҕуруох курдук чинчилэнэн эрэллэр. Ол тула аан дойдуга күнтэн күн ырытыылар элбээн, араас көрүүлэр чопчуланан иһэллэр…
………
Бу киһи-аймах уопсай өйүгэр-санаатыгар хамсааһыны өтө көрөн, биһиги салайааччыларбыт “хайа да судаарыстыба сүрүн баайа – Человеческий капитал – диэннэр, ону сүрүн сыал-сорук оҥоһуннахтара. Бу дьиҥэр уопсай киһи-аймах историятыгар, муҥ саатар 2000 сылтан бэттэх, саҥа, туох да диэбиттэрин иһин, киһи сайдан иһэрин туоһулуур суол…
……….
Уруку кэмнэргэ үксэ “Человеческий ресурс” – доруобай, үөрэхтээх, өйдөөх киһи ахсаана эбит буоллаҕына, билигин “Человеческий капитал” – Духуобунас – диэн өйдүөххэ сөп курдук. Ол гынан, билиҥҥи туругунан Духуобунаска экзээмэн кыайан туттарбаккын, ханнык да параметрынан кыайан сыаналаабаккын…
……
Саха “Баай” диэн өйдөбүлэ, дьиҥэр ханнык да “материальнайга” сөп түбэспэт курдук. Саха ханнык да алгыһыгар, Айыыларыттан көрдөһөрүгэр харчыны – “материальнайы” быһаччы көрдөөбөт курдук…
Саха “Баай” диэнэ, тугу барытын, бары өттүнэн ситэритин-толорутун көрдөрөр сыанабыла быһыылаах. Ол иһин санаатахпына, билиҥҥи “Человеческий капитал” – диэҥҥэ оруобуна сөп түбэһэр курдук…
……….
Хайа баҕарар норуот өйө-санаата, өйдөбүлэ-сыаннаһа, тыла-өһө барыта айылҕатын кытары быһаччы сибээстээх буолан, сүрүн баайынан – сирэ-уота, дойдута буолара буолуо. Ол иһин Саха былыр былыргыттан айылҕатыгар сөп түбэһэн, хайа да эйгэтигэр хоромньута суох буолар гына, ону ааһан, куруук кэнэҕэскини санаан, кэнчээри көлүөнэтигэр туһалыа диэн, сирин-уотун сөптөөхтүк, сѳбүнэн кѳрѳн туһанар үгэстээх…
Бу арааһа, саха эрэ буолбакка, былыргыттан бары төрүт, олохтоох норуоттар муударастара буолуо. Билиҥҥи, 1992 сыллаахха Рио де Жанейро к. ылыллыбыт, аан дойду “Устойчивое развитие” принциптэригэр – “Рациональное природопользование – Комплексное традиционное природопользование” диэнинэн сылдьар…
…..
Судургутук санаатахха, ханнык да сиртэн хостонор баай “куорат сириттэн” буолбакка тыа сириттэн хостонор, соннук, тыа сиригэр тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата оҥоһуллар, мас кэрдиллэр, булт-балык бултаныллар. Этэргэ дылы, биир “тыа сириттэн”, биир сиртэн-уоттан биһи олохпут-дьаһахпыт сүрүн оҥкуллара оҥоһуллан тахсаллар. Маннык сирдээх-уоттаах улуустар да, нэһилиэктэр да Сахабыт сиригэр суох буолбатахтар, үгүстэр…
Аны, бу биир сиртэн араас эгэлгэ баай хостонор, бырамыысыланнас сайдар, ону тэҥэ ол сиргэ тыа хаһаайыстыбата, мас хаһаайыстыбата, булт-балык хаһаайыстыбата тэриллэр буоллаҕына, бу балар бары, бэйэ-бэйэлэригэр туох да хоромньута суох, төттөрүтүн, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэр-толорсор өрүттэрэ-сыһыаннара, өссө эбиитин, бу сир кэнэҕэскитин да маннык үтүөкэн дойду буола турар суола хайдах буолуохтааҕый? Ол туһуттан сири хайдах гынан сөптөөхтүк туһанабыт? – диэн боппуруостар үөскүүллэр…
Аҥардастыы бобор-хаайар сатамньыта суох, уопсай сайдыы бэрээдэгинэн, барыта туһалаах, туһунан суолталаах, наадалаах да буоллаҕа…
…….
“Устойчивое развитие сельских территорий” – ааттыын-суоллуун анаан анаммыт бырагыраамма быһыытынан, ону сүрүннүөхтээҕэ эбитэ дуу?… Этэргэ дылы, чөл туруктаах сирэ-уота суох, тыа сирэ эмиэ баар буолара саарбах… Тыа сирэ эрэ буолуо дуо, Саха сирэ барыта да буоллаҕа…
……..
Быйыл, Саха сирин сайдыытын өр сыллаах былаана – Стратегията оҥоһуллан, чопчулана сылдьар…
Бу былаан сүрүн сыала – Человеческий капитал – киһи духуобунай баайа буолар. Онтон хайа да киһи, норуот – сүрүн духуобунай баайа, ол эбэтэр бары туругун бары өттүнэн ситэритэ-толорута, кини олорор айылҕатын, сирин-уотун, дойдутун кытары быһаччы ситимнээх-сибээстээх буоллаҕа…
………
Билиҥҥи туругунан, Айылҕа харыстабыла наадалаах даҕаны, туһалаах даҕаны. Ол гынан, СИРИ-УОТУ СӨПТӨӨХТҮК ТУҺАНЫЫ – КИҺИ ОЛОҔУН-ДЬАҺАҔЫН ОЛОҔО (ОСНОВА) буоларын быһыытынан инники күөҥҥэ тахсан, бары промышленнос, тыа, булт, балык хаһаайыстыбатын, тыа сирин сайдыытын, айылҕа, доруобуйа харыстабылын, иитии-такайыы бары эйгэтин, бары салааларын ситимниир-сибээстиир, сүрүннүүр олоҕунан (основа) буолан, Саха сирин уопсай сайдыытын сүрүннүүр оҥкулунан буолуон сөп этэ…
…….
Бу кэмнэргэ федеральнай таһымҥа “Стратегия пространственного развития” – диэн оҥоһулла сылдьар. Бу стратегия сүрүн ис хоһооно – “государство сайдыыта – регионнар бары территорияларыгар баар бары кыахтарын сөптөөхтүк туһанан сайдыыларыгар, регионнар сайдыылара – оройуоннар бары территорияларыгар баар бары кыахтарын сөптөөхтүк туһанан сайдыыларыгар, оройуоннар сайдыылара – бары нэһилиэктэр территорияларын бары кыахтарын сөптөөхтүк туһанан сайдыыларыгар” – диэн. Бу сотору кэминэн олоххо киириэ, киирэн да эрэр…
……..
Даҕатан эттэххэ, бары баар сирбитэр-уоппутугар дьону-сэргэни сыһыаран, олохтоон, чөлүгэр түһэрэн, сөптөөхтүк туһанар буоллахпытына – бары өттүнэн көмүскэллээх даҕаны буолуохпут.
Уонна дьиҥэр, кэтээн көрөрбүнэн, киһи олохсуйан сѳптѳѳхтүк туһанар эрэ сирэ чэлгийэр, ырааһырар курдук. Киһитэ суох сир эмиэ өтөхсүйэр, улугурар быһыылаах…
………
Хайа да норуот сайдар кэскилэ – кини былыргыттан олохсуйбут үгэһигэр-муудараһыгар олоҕуран, билиҥҥи олох ирдэбиллэрин тутуһан, саҥа технологиялары баһылаан, айылҕатыгар-эйгэтигэр сөп түбэһэн, барыга бары иҥэн-өһөн сыһыаннаһан, олохтоохтук сыһан үлэлээн-хамсаан олоҕун-дьаһаҕын оҥосторугар буолуо…
……….
Саха бары өйө-санаата, өйдөбүлэ-сыаннаһа үөһэ этиллибит “качествоҕа” бары өттүнэн сөп түбэһэн, уопсай киһи-аймах сайдыытын инники күөнүгэр сылдьарыттан, киһи иһигэр эмиэ да астына саныыр…
