Якутия. Образ будущего

90-нус сылларга норуот эмчиттэрэ бастаан күөрэйиилэригэр кинини дьон номох оҥостон кэпсиир буолбута. Хара тыа бөрө кыыла буолан илэ бэйэтинэн мааны олбоххо киирэн сытарын, үрүҥ биэҕэ кубулуйан иччилээхтик кистээн ааспытын туһунан кэпсээннэри эппит салаһа истэрбит. Кулуубу толору дьон мустан, кини айылҕаттан күүһүгэр бэринэн, эмтэнэр буолбуттара, сүтүктэрин булан, мунаарбыттарын быһаартаран, уоскуйбуттара. Кэлиҥҥи кэмҥэ хомуһуннаах хомуһун тыаһынан, хос куолайынан сөхтөрөр Зоя Дуранованы билбэт саха суоҕа буолуо. Кини кимий? Киһини өтө көрөр, куттуун-сүрдүүн баттыыр илбистээх удаҕан дуу, айыы дьонун сырдык санаатынан алгыыр орто дойду далбар хотуна дуу? Зоя Алексеевна дьылҕата, бэл, окко түһүөҕүттэн уратылаах…

Айдарыым бэрт кырабыттан тургуппута

Дьон айылҕаттан айдарыылаахтары туох эрэ бэлэххэ, дьолго тиксибит кэриэтэ ордук саныыллар. Быһа түһэн эттэххэ, ким эрэ ыйыытынан, анааһынынан сылдьыах кэриэтин бэйэ баҕатынан, талаанынан дьон тэҥэ олорбут, үлэлии-хамсыы сылдьыбыт ордук. Эмчит, айдарыылаах буолуу – киһи ымсыырбат дьылҕата. Онон миигинньиктэри дьолго, баайга-дуолга сөтүөлүү, мааныга сылдьар курдук саныыллара – сыыһа.

Дьылҕам миигин күн сирин көрүөхпүттэн тургутан киирэн барбыт. Ийэм ыараханы көтөҕөн, олунньу ый 17 күнүгэр, Горнай улууһугар Күөрэлээхтэн Бэс Күөлгэ айаннаан иһэн, ат сыарҕатыгар кэмим иннинэ, ийэм иһиттэн баара эрэ бэһис ыйбар ньылбы көтөн тахсыбыппын. Оҕо курдук ытаахтаабатахпын. Мин иннибинэ алта оҕо төрөөн, төннүбүт. Миигиттэн түөрт сыл аҕа Сааба диэн убайым иҥнэн сылдьаахтыыр эбит.

Ийэбинэн эһэм Көстөкүүн Филиппович Жирков улахан отоһут эбит. Кини сүбэтинэн, аҕам куобах тириитин ис өттүн уокка сылытан, онно суулаан, туоска сытыаран, көмүлүөк сылааһыгар улаатыннарбыттар. Бу санаатахха, билиҥҥилии “кувез” (итэҕэс оҕону сытыарар иһит) курдук оҥорбуттар эбит. Итэҕэс төрөөммүн, аҥаар хараҕым тоҥ, аҥаар бүөрүм суох. Хомус курдук быһыылаах тумсулаах иһити оҥорон, онно үүтү кутан, аһаппыттар. Улаатыыбар ынах этин сааһынан быһан, айахпар туруору анньан баран хотоҥҥо тахсаллар эбит. Киһи буолар быабар сүмэһинэ суох буолуор диэри супту оборбут буолар үһүбүн. Иэдьэгэй үүтүттэн үрүмэ арыытыгар, сиикэй этигэр тиийэ барытын аһыыр эбиппин. Дьиҥэр, оҕо куртаҕар ыарахан буоллаҕа. Эһэм собо өлүн, тылын кыһыннары мунньан сиэтэрэ үһү.

Ийэм кэпсииринэн, сүөһү хабаҕын хатаран, ол иһигэр көтөр куртаҕын аһын уган, тыаһатан, аралдьыталлар эбит. Куобах, кус-хаас уҥуоҕун оронум үрдүгэр эмэгэт оҥорон ыйаабыттар. Оннук кимим-тугум, инниким биллибэккэ сытар кэммэр хантан да кэлбитэ биллибэт, кыаһааннаах, дүҥүрдээх удаҕан эмээхсин баар буолбут. “Били илиэһэйи аҕалыҥ эрэ” диэн, куобах тириитигэр сууламмыт оҕону төгүрүк остуол үрдүгэр аҕалан сытыарбыттар. Бэһис ыйым быһыылаах, көрөр-истэр буолбут эбиппин. Ол эрээри, саараама, ытаан иһитиннэрэ илик үһүбүн. Эмээхсин кыырар кэмигэр быыкаа оҕо чыпчылыйбакка да, баарбынан-суохпунан көрө сыппыт эбиппин. “Бу оҕоттон кыыс оҕо кылааннааҕа, дьахтар киэнэ мааныта кэлииһи. Оҕо-уруу бөҕөтүн тэнитииһи, аатын ааттатыыһы. Хараххыт харатын курдук харыстааҥ”, – диэбит. Миигин илиитигэр ылан, балаҕаны хаста да эргийбит. Онтон көмүлүөк оһох уотугар уҥа иэдэспин үстэ сырайан ылбыт. Ол да иһин сирэйим аҥаара эбирдээх. Биир кэмҥэ Ала Кыыс диэн ааттыы сылдьыбыттара. Онон ити курдук сүрэхтэммиппин.

Хаһанын билбэппин, арай биир күн дьонум убайбыныын иккиэммитин тымтайдарга уган, оҕуһунан ыалга айаннаабыттар. Оҕо турбат, куһаҕан модьоҕолоох ыалтан оҕону күрэтэр сыалтан. Норуокка этиллэринэн, абааһыттан куоттаран. Ол кэмҥэ оҕону талларар үгэс баар эбит. Онон иккиэммитин уган илдьибиттэр. Хаһаайка, баай, сис ыал хотуна уолу ылар баҕалаах эбит. Ийэм, бөдөҥ-садаҥ дьахтар эрээри, убайым биһикки быыкаайык үһүбүт. Былаатынан бүрүллүбүт оҕолордоох тымтайдары аан айаҕар уурбуттар. Хотуннаах тойон дьиэлэриттэн тахсыбыттар. Онно убайым, улахан улахан курдук, хамсаабыт. Онон сирэйин да көрбөккө, былаат нөҥүө кинини талбыттар. Оҕолоох тымтайы ылан, дьиэлэригэр киллэрбиттэр. Мин аан айаҕар хаалан хаалбыппын.

Дьиҥэр, ийэм миигин ылыахтарын баҕарбыт эбит. Хааман, минньигэһэ киирбит уолун аһыйан, суолу быһа ытаан дьиэтигэр кэлбит. Убайым барахсан алтатыгар иитиллибит ыалыгар муҥурдааҕа тэстэн, өлөн хаалаахтаабыт. Төһө да итэҕэс төрөөтөрбүн, уҥуохпунан кыра да буолларбын, сүрдээх сытыы-хотуу үһүбүн. Ким даҕаны хаамтара сатаабатах, улаханнык дьарыгырбатах. Төрүөхпүттэн уйа оҥостубут сирбиттэн – көмүлүөк оһох кэнниттэн хааман тахсыбыппын. Туох дьон кэлэрин этэр эбиппин. “Бу сатана хантан билэн этэрий?” диэн дьонум дьиибэргииллэрэ үһү.

Киһи буолар быабар барым барыта ситэн, көннөрү дьахтартан туох да уратым суох. Сөбүгэр оҕолоннум. Арай били тоҥмут хараҕым үчүгэйдик көрбөт.

Өтөр оспот сүрэҕим бааһа

13 сааспар барыһыайдыыр, хаарты кээһэр буолбутум. Ити кэмҥэ дьон уруккутун көрөр буолан барбытым. Баҕар, өссө сайыннаран, кэҥээн барыам эбитэ буолуо да, баара эрэ 19 сааспар кэргэн тахсыбытым. Оччолорго Бэрдьигэстээххэ быстах-остох үлэлэргэ сылдьар кэмим этэ. Үөрэххэ барбатаҕым. Кэргэним Максим Дуранов Чурапчыттан, сопхуоһун салалтатын ыйыытынан, 100-тээх тыраахтарынан Орто Сурка суол оҥоруутугар үлэлии кэлбитэ. Бэйэтин саастыылаахтарыгар тэҥнээтэххэ, боччумнаах, дьоһуннаах этэ. Тулаайах, балтылаах быраатын бэйэтэ кэриэтэ иитэр эдэр киһини биир үксүн аһынан, кинини батыһан, санаан да көрбөтөх дойдубар, Чурапчыга, тиийбитим. Балтын кытта тэҥҥэ куукуланан оонньуур киһи буоллаҕым. Кэргэним ураты үлэһит киһи этэ. Эдэр киһи диэтэххэ, утуйан тыылла сыппакка, сарсыарда 5 чааска үлэтигэр “тилир” гынан хаалара. Киэһэ утуйа сыттахпытына кэлэрэ.

Бастакы кэргэниниин Максим Дурановтыын

Айылҕаттан айдарыыбынан, баҕар, эдэрбиттэн ыла эмтээн, үлэлээн барыам эбитэ буолуо да, оччолорго, сэбиэскэй кэмҥэ, норуот эмчиттэрин дьон биһирээбэт, өйдөөбөт этилэрэ. Былаас даҕаны утарар кэмэ буоллаҕа. Кэргэним эмиэ сөбүлээбэтин биллэрэрэ. Онон көннөрү кэргэн, ийэ буолан олорбутум.

Улахан охсууну кэргэним өлбүтүттэн ылбытым. Хомойорум диэн, кини тыыныгар турбут буруйдаахтар эппиэккэ тардыллыбатахтара. Олохпор табыллыбатах киһи туохтан иҥнэн олоруомуй, дойдубар төннүбүтүм. Махсыыммын кытта ситимнээх олохпун ыйыталларын сөбүлээбэппин. Сүрэҕим билигин да уоскуйа, ыарыым мүлүрүйэ илик.

Айылҕабынан аналым испиттэн төлө көтөн тахсарыгар биир үксүн олох ыарахаттара да төрүөт буоллулар быһыылааҕа. “Куһаҕан үчүгэйдээх” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Истириэс киһи санаабатах уларыйыыларын оҥорор. Уруккубар чэпчэкитэ суох олохтоох буоллаҕым.

Олоҕун иккистээн оҥостор күнэ

Хос куолайым эмискэ биллибитэ

Киллэрдэхпинэ, туохха барытыгар кубулуйуохпун сөп. Ону мээнэ ыйытыллыбат. Ыарырҕатабын, сөбүлээбэппин. Көннөрү киһи буолбатахпын билэбин. Айылҕа күүһэ хаһан, хайдах киирэрин тылбынан сатаан быһаарбаппын. Ол миигиттэн ыйыппат, биллэрбэт. Айылҕаҕа сылдьан тиити, оту-маһы кууспаппын, тугу да көрдөспөппүн. Соҕотоҕун тахсааччым суох, дьону кытта сылдьарбын, дьону түмэрбин, үөрдэрбин сөбүлүүбүн. Үөрбүччэ эппитим алгыс буолан тиийэр. Айылҕаттан иитиллибиппин дьоҥҥо тиэрдэбин.

Туора киһи буолуохтааҕар бэйэбин бэйэм да сатаан таайбаппын. Арыт бэйэбин кымаахтаан, ытыран да көрөрүм баар. Бэйэбиттэн куттанар да түгэннэрим бааллар. Сылдьарым тухары аҕам арыаллыыр. Ийэм өттүттэн тоҕо эрэ туох да биллибэт. Итэҕэс оҕотуттан хаста даҕаны аккаастана сатаабыта тэйитэрэ буолуо. Атын да сиргэ олорон, киниэхэ биллибэт, тиэстибэт этим. Оннук ситиммит суоҕа. Дьикти. Төрөппүттэрим иккиэн ыраата сылдьар кэммэр өлбүттэрэ. Кэлин “ийэм уҥуоҕар кымаах да буору бырахпакка сылдьан, тоҕо барыахпыный…” диэн, тахсартан батыммытым. Оттон аҕам уҥуоҕун булбатаҕым. Муннарбыта. Мин кэннибиттэн өссө алтата оҕоломмуттар. Бииргэ төрөөбүттэрбиниин улаханнык алтыспатах да буолларбын, билсэбит. Ханныгын да иһин, биир ийэ, аҕа оҕолоро, биир ситим дьоно буоллахпыт.

Хомуска хойут ылсыбытым. 1994 сыллаахха аэропорт киоскатыттан кылапачыгаһын эрэ сөбүлээн, бу санаатахха, Махсыымым оскуолаҕа бииргэ үөрэммит үөлээннээҕиттэн, атыыласпытым. Миэнэ ити курдук барыта ситимнээх. Ол да ылан, өр сыппыта. Биир күн хомуспун санаан, уоспар таҕайан, тардыбыппар төбөм барыта дырылаабыта. Уоспуттан хаан оҕуолуор диэри омуннаахтык оонньообутум. Ыллаҕына оннук ылар эбит.

Ити курдук мэнээк, дьүүлүн-дьаабытын билбэккэ оонньуу сылдьыбытым. 2006 сыллаахха Мэдиссиинэ киинигэр үөһүм тааһын ыллараары эпэрээссийэлэнэр кэммэр, хос куолайым биллибитэ. Ити түгэн кэнниттэн түһээтэхпинэ, билбэт дьонум хомус туттарбыттара. Онтон ыла хомустуу олорон испиттэн атын баҕайы дорҕооннору, кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр, атын дьон саҥатын таһаарар буолбутум. Биир күн кыһыл оҕо саҥата эһиэнньэхэйдээн тахсан, соһуппута. Ол олорон санаатахпына, итэҕэс төрөөбүт оҕо ити курдук эйээрэ ытаабатаҕым таайар эбит. Хараҥаҕа, ыстаан иһигэр бөкүнүс гынаахтаатаҕым дии…

Хомустуур кэммэр харахпар саха балаҕана көстөр буолбута. Бэйэм итинник балаҕаҥҥа төрөөбүт буолуохпун сөп курдук. Онно көрдөхпүнэ, баттаҕа ыһыллыбыт дьахтары икки өттүттэн өйөөн, тигинэччи оттуллубут көмүлүөк оһох иннигэр аҕаллылар. Хайа эрэ эмээхсин уоту алҕаан, аһатта. Ол дьахтары ачаах мас иннигэр аргынньахтаан олортулар. Сиргэ оту тэлгээбиттэр. Дьахтар барахсан төрүүр кэмэ эбит. Бүтүн киһи эти-сиини хайыта тыытан тахсыытын ыарыыта сүр буоллаҕа. Дьахтар талыыланан энэлийэр, ынчыктыыр, ыҥыранар. Онтон күөх окко оҕо төкүнүс гынар, ытаан бэбээрэр. Дьиктитэ диэн, ол оҕону тута таһырдьа таһааран, күҥҥэ үөһэ көтөҕөллөр. Оҕо хаатын туос иһиккэ уган, сиэлинэн кириэс оҥороллор уонна муннукка уураллар. Хас хомустаатаҕым аайы ити хартыына харахпар көстөр. Аны туран, оҕом хайаан даҕаны уол буолар.

Ити түгэни хомуспунан алгыырбар иһитиннэрэбин. Төрүүр дьахтар энэлгэнэ, арыаллыыр дьон саҥата-иҥэтэ, саҥа киһи кэлиитин үөрүүтэ-көтүүтэ көҥүл тахсар. Оҥоһуллубут бырагыраама буолбатах. Айылҕам эттэрэр, саҥартарар. Санаан да көрдөххө, дьылҕа өрөгөй чыпчаала, муҥутуур дьоло, олох салҕаныыта, тарҕаныыта диэн оҕо төрөөһүнэ буоллаҕа. Ийэ, аҕа буолбут дьон билэр: оҕо төрөөтөҕүнэ, хараххыттан уу бычалыйан тахсыан баҕарар, үөрүү, дьол түөһү тилэри киэптиир. Киһи буолан төрөөн, салҕааччыланар дьолу кытта тэҥнэһэр иэйии, бука, суоҕа буолуо.

Эмэгэт кыыһым бэйэбин кытта эмтиир

Айылҕалаах киһи эмэгэттээх буолар эбит. Өрүү илдьэ сылдьар ымыыбын дьылҕам бэйэтэ булларбыта. Уус Таатта талааннааҕа Дьоппуон Ньукулай диэн уус оҥорбут оҥоһуга. Билигин ити эмэгэтэ суох сатаан сылдьыбаппын. Биир кэмҥэ бэйэм алҕаспынан сүтэрэ сылдьыбытым. Оччолорго түөрт уоммун туола илигим. Тааттаҕа Даайа Амматыгар сири аһата сылдьан, үрэх кытыытыгар хаалларан кэбиспиппин. Онтум Чурапчы Мэлдьэхситигэр тиксибит. Үрэҕи таҥнары устан, хайдах онно тиийбитин сатаан санаабаппын. Биир оҕо булан ылбыт этэ. Ити ыраатта. Ол оҕо улааттаҕа. Киниэхэ олус махтанабын.

Сүтэрбит кэммэр дэҥ-оһол бөҕөҕө түбэспитим. Сүтүкпүн көрдөөн, араадьыйанан, тэлэбиисэринэн биллэрбитим. Түһээтэхпинэ, олбуор аана аһыллан, эмэгэт кыыһым киирэн кэлбитэ. Ити кэннэ үс күнүнэн сүтүгүм булуллубутун туһунан иһитиннэрбиттэрэ. Эмэгэтим барахсан сүтэ сылдьан көрүҥэ уларыйан, мас дьүһүннэммит этэ. Илиибинэн сылытан, арыынан-сыанан оҕунуохтаан, сирэйэ-хараҕа сырдаабыта, сэргэхсийбитэ. Наар арыынан, сүөгэйинэн сотон “аһатабын”. Сорох эмчиттэр эмэгэттэрин дьоҥҥо туттарбаттар. Мин илиигэ ылан, үс баҕа санааны таайарга көҥүллүүбүн. Кини нөҥүө алгыспын ыытабын, табыллыыга, сатаныыга, дьолго иитэбин. Санаам сырдык, ыраас, көҥүл.

Эмэгэт кыыһым сирэйэ-хараҕа өрүү сырдык, ыраас буолбат. Ханнык эрэ түгэҥҥэ ыйааһынныын ыарыыр, хараарар, хараҕа иһирдьэ киирэн хаалар, кырыыланар. Оччоҕо бэйэм кытта куттанабын. Оннук түгэҥҥэ имэрийэбин-томоруйабын, сыллыыбын-ууруубун, ааттыыбын. Барахсаным, бэйэм курдук аһарыгас. Түргэн үлүгэрдик уоскуйан, сымнаан, чэпчээн, сырдаан кэлээччи. Хоонньоһо сытар идэлээхпит, аттыбар сытыарабын. Сарсыарда уһуктубутум – ыалдьар атаҕым диэки сыҕарыйбыт, арыт сүнньүбэр кэлбит буолар. Ол эбэтэр эмэгэтим эмтиир! Туруорбут сирбиттэн атын сир диэки хайыспыт буолааччы. Ньукулай уус кинини туттарарыгар “Бэйэҕэр майгынныыр эбит” диэбитэ. Дьиҥэр, миигин кытта билсиэн быдан иннинэ оҥордоҕо.

Кыыһым мин илиибэр киирээт, ис иһиттэн ойууланан, оһуорданан барбыта. Айылҕа – улуу худуоһунньук. Кыыһым иннигэр дьурааланан, көмүлүөк оһох илэ бэйэтинэн тахсан кэллэ. Уу, буор, уот барыта ырылыччы көстөр буолла. Байанайдаах дьоҥҥо оҕонньор сирэйэ кытта көстөр эбит. Оннук курдук дьиҥнээх сахалыы тыыннаах, куттаах оҥоһук.

Сүтүк араастаан көстөр

“Көрбүөччү” диэн тылы биир бэйэм атыҥырыыбын. “Көрүүлэнэр” диэн буолуон сөбө. Көрүүлэнии көрдөһүүнэн, сакааһынан кэлбэт. Биир айаҥҥа арыгыны балачча испит киһи “Үрүҥ сылгы буолан кубулунар үһүгүн. Дьэ, илэ көрдөр эрэ!” диэн тыллаһан улаханнык өһүргэтэн, бэйэм киэппиттэн таһаара сыспыттаах. Түмүгэр массыына үлтү түспүтэ. Бэйэм аараттан атын массыынаны тутан барбытым. Аһара кыыһырдахпына, бэйэм бэйэбиттэн куттанабын. Сиэркилэҕэ көрүнэн соһуйааччыбын. Оннук уларыйар эбиппин. Эппитим курдук, кэлэрэ кэллэҕинэ, туохха барытыгар кубулуйуохпун сөп. Ити кэмҥэ бүүс-бүтүннүү айылҕабар бэринэбин, бэйэм киэппиттэн тахсабын. Дьолго, аһарыгаспын, санаабар туппаппын. Онон куһаҕаны оҥорбут да буоллахтарына, эккирэтэр, иэстэһэр, кырыыр кэмэлдьи миэхэ ончу суох. Ааспыт ааһар, бүппүт бүтэр.

Сүппүт дьону буларга көрдөһөөччүлэр. Сорох дьон бэйэтэ сирдиир, сорох, төттөрүтүн, көҥөнөр, муннарар, бэл, үөхсэр. Харахпын симмэккэ да сырыттахпына, хартыына көстөн кэлэр. Хайдах эрэ испэр бириэмэ быһынабын, болдьох туруорабын. Дьиктитэ диэн, ол бириэмэ иһигэр сорудахпын толоробун.

Үөһээ Бүлүүгэ Туобуйа диэн сиргэ хотуттан төрүттээх кийиит дьахтар сир астыы сылдьан сүппүт этэ. Соруктаахтар чаас аҥаарынан эрийэллэригэр эппитим. Дьиэбэр олорор кэмим этэ. Кэргэммин ханна эмэ тахсарыгар көрдөспүтүм. Ол олордохпуна, истиэнэм силэллэн, хатыҥ чараҥҥа баар буолбутум. Ыллык суолунан баран иһэн, кыһыл биэдэрэ кыбыныылаах, эрэһиинэ саппыкылаах, төбөтүгэр былааттаах били сүппүт дьахтар хаама сылдьарын көрбүтүм. Сүрдээх түргэнник хаамара. Эккирэтэн иһэн, бүдүрүйэн умса барыыбар дьахтарым ыраатан хаалбыта. Ити кэнниттэн дьиэм дьиэнэн буолбута, остуолбар олорбутум курдук олорор этим. Эрийбиттэригэр: “Улахан көлүөһэлээх тиэхиньикэ чугаһынан сылдьар эбит. Дьахтар солооһуҥҥа таҕыста. Тэҥкэ тыаҕа киирэрдии баран эрэр. Онно киирдэ да, булбаккыт. Ыксааҥ!” – диэбитим. Чаас аҥаарын кыайбатынан тоҕус күн устата муммут дьахтары булан ылбыттара.

Куоракка элбэх киһини булбутум. Сиинэ оҕолорун көрдөөһүҥҥэ соҕурууттан атын киһини аҕалбыттарын истэн, буолумматаҕым. Элбэх киһи үмүөрүһэрин сөбүлээбэппин. Биир кэмҥэ биир киһи ылсара ордук. Кэмэ кэллэҕинэ, оҕолор көстүөхтэрэ.

Урукку өттүгэр илбийиинэн дьону эмтиир буоллахпына, билигин тыл күүһүн, хомуспун туттабын. Үтүө санаа туохтааҕар да күүстээх. Эмтиир киһибин кытта тэбис-тэҥ буолабын. Тугу кистэниллиэй, күнэ ааҕыллыбыт дьону киһи курдат билэр. Киһиэхэ хас биир күн, чаас күндү. Тыыны уһатан, эһэкээммиттэн, эбэкээммиттэн, олорон ааспыт кырдьаҕастартан көрдөһөбүн. Тургутардыы эрэ кэлбит дьону тута билэбин. Туохха барытыгар итэҕэйиэххэ наада. Эдэр эрдэхпиттэн дьарыкпын – барыһыайбын салгыыбын.

Уу кэлиэ диэн көрөбүн

Быйылгы дьылга уу кэлиэх курдук. Айылҕа министиэристибэтигэр сылдьан, эрдэттэн сэрэхэдийэллэригэр, бэлэмнэнэллэригэр эттим. Харыы үөскүөн сөп сирдэрин ыйдым. Бөртөлүөтүнэн көтө сылдьан үчүгэйдик үөрэтиэхтэрин наада. Быйыл өтөрүнэн буолбатах тымныы, -62 кыраадыс буолан ылла. Муус эмискэ халыҥаата. Турба оҥорон, салгыны таһаарыахтарын наада диэн толкуйдуубун. Мунньахтары тэрийэн, эрдэттэн дьаһаныахха наада. Уу күн эргииринэн кэлэр. Өрүстэрбит тааҥныы тураллара кутталлаах.

Сир анныгар уу бырылаччы сүүрэ турар. Оннук курдук сүрдээҕин ирдэ. Биир бэс мас – 7, харыйа – 10-тан тахса, хатыҥ – 4, тиит – 2,5-3 туонна ууну тутан тураллар. Олору суоран, айылҕаҕа улахан охсууну оҥоробут. Онон оту-маһы сыала-соруга суох, харчы туһугар кэрдиини тохтотуохха наада.

Наар бырабыыталастыбаҕа сигэммэккэ, кэлтэйдии буруйдуу олорбокко, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныахха, өбүгэ дьарыгын салгыахха наада. Түмсүүлээх буоллахха, күргүөмүнэн үчүгэйи баҕардахха, айылҕабыт бэттэх көрөрүгэр саарбахтаабаппын.

Айылҕаттан аналы биисинэскэ кубулутар сыыһа

Дьон мин туспунан үксүн хабаатыннаран, эбэн кэпсиир. Ону аҥаарын ылан быраҕаргытыгар сүбэлиибин. Утары көрөн олорон истибиккитигэр итэҕэйиҥ.

Бастакы кэргэммиттэн үс оҕолоохпун. Эдэрбэр хос сиэннэммитим. Улахан хос сиэним хайыы үйэ иккис кылааска үөрэнэр. Улахан уолум Горнайга олорор. Иккис уолум Максим Дуранов эмиэ мин ыллыкпын батыста. Сүрүннээн, сүтүгү булууга идэтийдэ. Кыыһым эмиэ Горнайга олорор, үлэһит, ыал ийэтэ. Оҕолорбун ытыһым иһигэр илдьэ сылдьабын. Бэйэм испиттэн тахсыбыт буоланнар, бытыктарын быһа үктээтэллэр да, син биир оҕолорум. Сыыстахтарына, кытаанах, тыйыс буолуохпун сөп. Таптаатахпына, киһиттэн таһынан таптыыбын, маанылыыбын. Үөһээ Бүлүү Кырыкыйыгар олохсуйбутум ыраатта. Кэргэним Анатолий Степанович Федоров хаһаайыстыбалаах, сылгытын көрөр.

Уолаттара Максим, Алексей

Эмчит быһыытынан үстэ эттэнним. Туох да диэбит иһин, ыарахан идэ. Эдэр дьоҥҥо эмчит буоларга аһара талаһымаҥ диэн сүбэлиэм этэ. Арай айылҕаҥ эрэ ирдиир, сулуйар буоллаҕына… Оччоҕуна ханна куотуоххунуй? Эмчиттэн олус элбэх ирдэнэр. Наар дьон хараҕын далыгар, кэтэбилигэр сылдьаҕын. Айылҕаҥ этиитинэн салайтараҕын. Уһаты-туора хамсаммаккын. Санааҥ ыраас, сырдык буолуон наада. Айылҕаттан аналы харчыга таһаарар, биисинэс оҥостор – сиэрэ суох быһыы. Былыргыттан да дьон үлэлиир, сыралаһар дьону манньалыыр идэлээх. Үлэ төлөбүрэ киһи кыаҕыттан, төһө махтанарыттан, сыанабылыттан тахсыахтаах. Онон дьону таптааҥ, дьоҥҥо чугас буолуҥ диэн баҕабын тиэрдэбин.

 Ааптартан: кэлэр ый 17 күнүгэр Зоя Алексеевна 65 сааһын туолар. Ахсааннаах хонук хаалла. “Үйэлээх сааспар бу бүтэһик үбүлүөйүм буолуоҕа” диэн кини этэр. Чахчыта да оннук. Сахаҕа 70 саас бэлиэтэммэт. 75 сааһы кэрэ аҥаардар дэҥ кэриэтэ бэлиэтииллэр. Оттон 80 сааска диэри олоҕу олоруохха наада. Оччолорго туох хайдах буоларын ким билиэй? Онон эдьиийбитин бэлиэ сылынан, дьоро күнүнэн эҕэрдэлиэҕиҥ! Чэгиэн доруобуйалан, олоҕуҥ санаа хоту салалыннын, барыта табыллар, сатанар аатыгар бардын.

Оксана ЖИРКОВА.