САХА НОРУОТА БАРҔАРЫЫ СУОЛУНАН.

САХА НОРУОТА БАРҔАРЫЫ СУОЛУНАН.

Софрон Данилов, народный писатель Якутии.
Саха омук Конгреһыгар 1992 сыл ахсынньы 15 күнүгэр оҥоһуллубут дакылаат.

Сахабыт сирин бар-дьоно!
Бары сахалыы саҥалаах ыраах-чугас аймах-билэ дьоммут!
Ытыктабыллаах делегаттар уонна ыалдьыттар! Бүгүн манна, Саха республикатын киинигэр – Дьокуускай куоракка, төрөөбүт дойдубут киэҥ киэлитин тухары уонна ыаллыы сирдэргэ тарҕанан олорор саха аймах, бу саҥа общественнай сыһыаннаһыыларга киирии – рынокка киирии кытаанах бириэмэтигэр тылбытын-өспүтүн этиҥ, өйбүтүн-санаабытын тиэрдиҥ диэн сорудахтаан ыыппыт дьонноро муһуннубут. Олохпут бэл аҕыйах хонугунан, аҕыйах ыйынан, хайдах салаллара да чопчу биллибэт уустугун, ыараханын бу күннэргэ буола турар Российскай Федерация народнай депутаттарын сэттис съеһэ дьэҥкэтик көрдөрдө.
Ааспыт суолбутун аҥардастыы арбаан айхаллаары дуу, биитэр кыһалҕалаах олохпутун кэлтэччи кэпсээн мyҥaтыhaapы дуу биһиги манна кэлбэтибит. Бар дьоммут күн сарсын ат уорҕатыгар дуу, ат өрөҕөтүгэр дуу буолара биллибэт бу халбархай, киччим күнүгэр-дьылыгар күөнтээн кэлбит кэм-кэрдии күчүмэҕэйдэрин хайдах дьаһанаммыт этэҥҥэ туоруурбут, саха омугун сарсыҥҥы олоҕун хайдах тэринэммит төлкөлөөхтүк түстүүрбүт туһунан сүбэлэһэр баҕа санаа биһигини манна түмнэ. «Сүгэ хоппотоҕун сүбэ хотор» диэн үөрэтэллэрэ дии былыргы өбүгэлэрбит.
Бу дакылаат ыйыы-кэрдии да биэрэр, дьаһайан-дьарыйан да этэр анала суох. Итиэннэ кылгас дакылаакка билигин биһиги норуоппут иннигэр турар соруктары, төһө да боччумнаахтарын иһин, барыларын таарыйар кыаллыбата биллэр. Онон мин билигин этэрим бүтүннүүтэ бу улахан Сүбэни саҕалааһын уонна олохпут-дьаһахпыт сүрүн боппуруостарыттан сорохторун торумнааһын эрэ буолар.
I.
Билиҥҥи кэммит туһунан кэпсэтиэхпит иннинэ, кылгастык да буоллар, ахтан ааһыаҕыҥ ааспыт суолбутун. Өйдүү түһэн ылыаҕыҥ биһиги, сахалар, кимтэн кииннээх, хантан хааннаах омукпутуй? Биһиги кимнээхтэрбитий? Ааспыты ахтыы ол кэм алҕастарын тумнарга, инникини сабаҕалыырга көмөлөөх буолааччы.
Үөрэхтээхтэр этэллэринэн, саха омуга быдан былыргыттан силистээх-ситимнээх, элбэх таайыллыбатах таабырыннардаах историялаах омук. Дэлэҕэ да кини бэйэтин туһунан «былыргы дьыллар былдьаһыктаах мындааларыттан, урукку сыллар охсуһуулаах уорҕаларыттан» саҕалаан кэпсэниэ дуо. Оттон биһиги «кимтэн кииннээхпит, хантан хааннаахпыт» туһунан наукаҕа үгүс, сорох түгэннэригэр утарыта да турсар, теориялар бааллар. Ол гынан баран, кинилэр бииргэ түмсэллэр: саха омук аан дойду кырдьаҕас омуктарыттан биирдэстэрэ, кини түҥ былыргы үйэлэр түгэхтэриттэн аатырбыт-суолурбут түүрдэртэн төрүттээх.
Биһиги былыргы өбүгэлэрбит уон үйэ анараа өттүгэр илгэ сылаас тыыннаах, уйгулаах кырыстаах хаарыан дойдуларыттан арахсан, манна, бу хоту дойдуга, тиийэн кэлбиттэрэ. Дьэ, ити кэмтэн ыла саха омуга бу киһи үөскүүрүгэр-ууһууругар күчүмэҕэй сиргэ, сир шарын саамай тымныы муннугар алаһа дьиэни тэринэн, аал уоту оттон, сүөһү-ас ииттэн, бултаан-алтаан, ууһаан-тэнийэн олорор.
Өбүгэлэрбит, сылаас сир оҕолоро, бу тымтар тымныылаах дойдуга, бука муҥутуур кыһалҕа кыһарыйан, биистэрин ууһун кыргыллан сүтэр дьылҕаттан быыһаары эрэ кэллэхтэрэ буолуо. Кинилэр манна амырыын айылҕа ыар тыынын тулуйар туһугар, аһынары билбэт хотугу силлиэҕэ-буурҕаҕа холумтаннарыгар кыламныыр кыымнары умуруортарбат туһугар төһөлөөх үлүгэр сору-муҥу, эрэйи-кыһалҕаны көрбүттэрин сэрэйиэххэ эрэ сөп. Ол да буоллар кинилэр дьүккүөрдэрин мөлтөппөтөхтөрө, санааларын санньыппатахтара! Кинилэр ахсаабат дьулуурдарын, модун санааларын, сүҥкэн айар дьоҕурдарын, кэскиллэригэр бигэ эрэллэрин бу «быралыйбыт быдан дьылларга» үөскэппит тылынан уус-уран айымньылара – дьиктилээхэй ырыалара-тойуктара, дьон- аймах сүдү эпическэй айымньыларын кэккэтигэр киирсэр улуу олоҥхото – чаҕылхайдык кэрэһилииллэр.
Саха омуга, эбээннэри, эбэҥкилэри, юкагирдары, чукчалары кытары бииргэ, холобура суох тулуурдаах, сылайбат сындааһыннаах үлэтинэн, үтүө, амарах сүрэҕин сылааһынан бу чэҥ муус дойду тымныы тыынын ириэрбитэ, манна билигин аан дойду бүтүннүүтэ сөҕө көрөр уостубат олоҕун төлөнүн сириэдиппитэ кини бүтүн киһи аймах иннигэр сүҥкэн өҥөтө буолар.
Кэнники кэмҥэ бэчээккэ саха омуга Саха сиригэр төрүт норуот буолбатах, кэлии норуот диэн букатын олоҕо суох тыл-өс үгүстүк иһиллэр буолла. Ол аата Саха сирэ сахаларга Ийэ дойду буолбатах, көс дойдута үһү. Наука да этэринэн, Ийэ дойду өйдөбүл норуот хантан, хаһан кэлбитинэн быһаарыллыбат. Норуот ол сири этигэр-хааныгар иҥэриниитэ, өйүнэн-сүрэҕинэн ылыныыта, төрүт культурата ол сиртэн силис тардыныыта, үлэтинэн-хамнаһынан ол сир айылҕатын кытта силбэһиитэ – итилэр буолаллар быһаарар чахчынан. Ама ким этиэй бу хаачыстыбалар сахаларга суохтар диэн? Ким этиэй Саха сиригэр саха көһө сылдьар омук курдук быһыыланар, оннук сыһыаннаһар диэн? Ким этиэй саха омуга бэйэтэ ханна эрэ анал дойдулаах, манна быстах кэмҥэ кэлэн олорор диэн? Кырдьыгы ытыктыыр, көнө санаалаах киһи, итинник саныан даҕаны сатаммат.
Саха сирэ – сахалар төрүт Ийэ дойдубут. Бу сир бүттүүммүт дьылҕатын биһигэ, олоҕун уйата, дьолбут-соргубут да, муҥмут-сорбут да төрүтэ. Быһата, кини дьылҕата – биһиги дьылҕабыт, кини дьоло – биһиги дьолбут, кини соро – биһиги сорбут. Уонна туох баар уйулҕабынан эрэнэн-итэҕэйэн туран этиэхпин баҕарабын: бу күн сырдыгын көрөрбүт тухары кинини биһигиттэн былдьыыр күүс суох!
Саха сирин ааспыт суолугар биллэр бэлиэ түгэнинэн XVII үйэ маҥнайгы аҥарыгар Россияҕа холбонуута буолар. Бу холбоһуу, төһө да күүс өттүнэн буоллар, биһиги норуоппут олоҕор улахан прогрессивнай суолталаммыта: Саха сирэ баараҕай кыахтаах государство сорҕото буолбута, ойдом олорбут бэйэтэ бүтүн аан дойду цивилизациятыгар кыттыбыта. Бу холбоһуу, ыраахтааҕы былааһын колониальнай политиката утумнаахтык ыытылларын үрдүнэн, хотугу кыраай социальнай-экономическай өттүнэн инники хардыылааһыныгар көмөлөспүтэ, киниэхэ феодальнай сыһыаннаһыылар сайдалларын түргэтэппитэ. Оччотооҕу былаас кыра омуктар культураларын кыра да араскыта быгарын сабыта тэпсэ сатаатар да, XX үйэ саҕаланыытыгар нуучча культуратын сабыдыалынан саха национальнай интеллигенциятын бастакы көлүөнэтэ үөскээбитэ, ол иһигэр В.В. Никифоров, А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов курдук уһулуччулаах дьоннор үүнэн тахсыбыттара.
Маныаха даҕатан мин былаас уонна норуот диэн өйдөбүллэр тустарынан аҕыйах тылы этиэхпин баҕарабын. Ити өйдөбүллэр мэлдьитин эйэ-дэмнээхтик дьүөрэлэһэр буолбатахтар. Билигин киин бэчээккэ төһө да Россия ыраахтааҕытын тыл күүһэ тиийэринэн араастаан арбыы сатаабыттарын иһин, ыраахтааҕы былааһа Россия норуоттарын, ол иһигэр саха норуотун кыр өстөөҕө этэ. Кини саха норуотун туһугар туох да үчүгэйи оҥорботоҕо диэн быһаччы этиэххэ наада. Оттон нуучча үлэһит норуотун кытта саха норуота үгүс үйэ тухары бииргэ олорон, бииргэ үлэлээн-хамсаан, доҕордоһон бүгүҥҥү күҥҥэ тиийэн кэллэ. Биһиги – Саха сирин тэҥэ Россия гражданнарабыт. Онон бу конгресска бэйэбит олохпут туһунан, Россия политическай уонна экономическай туругуттан олус ойуччу ылбакка, кэпсэттэрбит ордук туһалаах буолуо этэ.
Биһиги историябыт улахан кирбии кэминэн 1917 сыллааҕы Октябрьскай революция буолар. Бу революцияҕа хайдах да сыһыаннаспыппыт иһин, Советскай былаас урукку Россия империятын норуоттарын ыраахтааҕы былааһын колониальнай батталыттан босхолообута, кинилэр национальнай барҕарыыларыгар элбэҕи эрэннэрэр аартыгы аспыта. Ити гынан баран, сүүрбэһис сыллартан сыыйа тэриллэн, отутус сыллар ортолоругар тиийэн бигэтик олохсуйбут, бары норуоттары, бастыҥ дьоннорун кырган, баһа-көһө суох oҥopтyyp хааннаах репрессияҕа тирэҕирбит имперскэй-диктаторскай режим кинилэр бары өттүнэн балысханнык сайдар кэскиллэрин сарбыйбыта. Саха сирэ, төһө да механизацияламмыт тыа хаһаайыстыбаланнар, көмүһү, алмааһы, чоҕу хостуур промышленностаннар, сырье эрэ биэрэр колонияҕа холоонноох эбиискэҕэ кубулуйбута.
Ол да буоллар Саха сирэ, олохторун бүтүннүүтүн төрөөбүт норуоттарын дьолун-соргутун туһугар анаабыт ньургун уолаттарын М.К. Аммосов, П.А. Ойуунускай уо. д. а. кыһамньыларынан, аан-бастакы государственноһын – автономнай республика ааттанар быраабын ким да илиититтэн буолбакка, Советскай былаас илиититтэн ылбыта. Итини тэҥэ ыраахтааҕы былааһа баһылыктаабыт үс үйэтин тухары биир да саха национальнай оскуолата аһыллыбатах, сахалыы сурук-бичик, үөрэх-сайдыы букатын тарҕамматах эбит буоллаҕына, Советскай былаас сылларыгар бар-дьоммут бүтүннүү үөрэхтэммитин, төрөөбүт тылбытынан уус-уран литератураны, искусствоны сайыннарар, науканы үөскэтэр кыахтаммыппытын ахтыбат буоларбыт сатаммат. Бу саалаҕа ити бүтүннүүтүн тыыннаах кэрэһилэрэ олоробут, онон итини дакаастыы сатыырга да кыһалҕа суох дии саныыбын.
Дьэ онтон, 1985 сылтан, «уларыта тутуу» диэн ааттыыр кэммитигэр олоробут. Советскай Союз үрэллэн, урукку союзнай республикалар адьас туспа государстволар буоллулар. Ол содулугар олохпут-дьаһахпыт бүтүннүүтэ – үгүс сылга үҥпүт-сүктүбүт үрдүк идеалларбытыттан биирдэм дьон күннээҕи сыһыаннаһыыларыгар тиийэ – түҥнэри эргийдэ.
Бу кэм биһиэхэ, сахаларга, тугунан ордук бэлиэний?
Саха Республиката Российскай Федерация иһигэр бэйэтин бэйэтэ дьаһанар сувереннай, демократическай государство буолуутун ситиһиигэ үс сүҥкэн кэскиллээх хардыыны оҥордо. 1990 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр Республикабыт государственнай суверенитетын туһунан Декларация биллэриллибитэ. 1992 сыллаахха муус устар 27 күнүгэр Саха Республикатын caҥa Конституцията (Төрүт сокуона) ылыныллыбыта. Эмиэ 1992 сыллаахха кулун тутар 31 күнүгэр Саха Республиката, Российскай Федерация тэҥ бырааптаах субъегын быһыытынан, Федеративнай дуогабарга илии баттаабыта. Ити – өр сылларга үлэлиэхтээх историческай суолталаах государственнай-политическай докумуоннар. Кинилэр Саха Республиката сувереннай государство быһыытынан cүhүөҕэp турарыгар, кэрэ кэскиллэнэригэр бигэ акылаат буолуохтара.
Биһиги бары биһирии бэлиэтиибит: Декларация да Конституция да, Федеративнай дуогабар да Саха сирин норуоттарын дьоллоох-соргулаах олохтуур туһугар туһуланаллар. Кинилэр ситиһиилээхтик олоххо киирэллэригэр утумнаахтык үүнэ, үрдүү, сайда турар экономикаҕа, норуот модун, чиргэл духовнай күүһүгэр, кини ахсаабат дьулууругар, бииргэ сомоҕолоһуутугар эҥкилэ суох ыраас майгытыгар-сигилитигэр тирэҕириэхтээхтэр.
Оттон биһиги билигин туох-ханнык туруктаахпытый?
Урукку олох оҥкула кэһиллэн, Россия үрдүнэн экономическай көрдөрүүлэр тохтоло суох таҥнары түһэ тураллар. Ити процесс Саха сиригэр эмиэ билиннэ. Үлэ-хамнас туһугар дьиҥнээхтик кыһаллар чинчи улаханнык мөлтүү быһыытыйда. Бэл бэчээппит «үчүгэйдик үлэлээҥ» диэн сэниэлээхтик ыҥырбат буолла. Инфляция киһи үөйбэтэҕин курдук улаатта. Сыана сымыйалаабыт кэриэтэ үрдээтэ. Кырдьык да, олох-дьаһах, үлэ-хамнас бары эйгэтэ сатарыйда, майгы-сигили алдьанна.
История кэрэһилииринэн, маннык бутуурдаах, ыарахан кэмнэр, үгэс курдук, аҕыйах ахсааннаах норуоттар үрдүлэринэн барааччылар. Маннык эппиэттээх түгэннэргэ сатаан дьаһамматахтарына, кинилэр өлөр-сүтэр дьылҕаланаллар, биитэр өтөрүнэн өрүттүбэт гына эстэллэр-бысталлар. Онон, сүбэбитин-амабытын холбоон, саамай соргулаах таба суолу тобулаары дьэ, бу түмсэн олоробут.
II.
Саха омугун инники кэскилин быһаарар тутаах боппуруоһунан тыа сирин социальнай сайдыыта буолар. Тоҕо диэтэххэ, саха дьонун түөрт гыммыт үһэ тыа сиригэр олорор. «Саха ынах кутуругун маныыр», «Саха сылгы куттаах» диэн өс хоһооно баара былыр-былыргыттан. Кырдьык, ынах, сылгы сүөһүлээҕин тухары эрэ саха омуга баар. Миэхэ тыа хаһаайыстыбатын министерствота тиксэрбит сибидиэнньэтинэн дьүүллээтэххэ, сүөһү иитиитин туруга кэнники кэмҥэ кyhaҕaнa суох курдук. Статистиканы ылар буоллахха маннык: 1917 сыллаахха биһиэхэ барыта 491,3 тыһ. ынах сүөһү баар эбит. Онтон, гражданскай сэрии сылларыгар аҕыйыы сылдьан баран, 1931 сыллаахха 559 тыһыынчаҕа тиийбит – бу саамай үрдүк сыыппара. Ити кэнниттэн, холбоһуктааһын саҕаланыаҕыттан улам түһэн-түһэн, 1941 сыллаахха 315 тыһыынча буолбут. Кэлин 1988 сыллаахха – 383,2 тыһыынча, 1991 сылга – 409,2 тыһ. ынах сүөһү баар буолбут.
Сылгы сүөһү ахсаана улаханнык халбаҥнаабат эбит. 1917 сыллаахха 135 тыһыынча 500 сылгы, 1930 сыллаахха 192 тыһыынча 700, 1940 сыллаахха 194 тыһыынча 400, оттон былырыын, 1991 сыллаахха, 199 тыһыынча 500 сылгы баар эбит. Ити сыыппаралар үчүгэй да, куһаҕан да дьылларга улаханнык уларыйбатахтарынан сылыктаатахха, үөрэх этиитигэр төһө сөп түбэһэрин билбэтим гынан баран, сылгыны айылҕа бэйэтэ кэмнээн үөскэтэр быһыылаах.
Ааспыт отут сылга, эти, үүтү элбэтиигэ идэтийдэхпит аатыран, киһи сиир бурдугун үүннэриини уураппыппыт алҕаһа көстөн таҕыста. Кэнники сылларга, киһи сиир бурдугун ыһыыны чөлүгэр түһэриигэ үлэ ыытыллан, быйыл балачча иэннээх бааһынаҕа туорахтаах культураттан биһиги усулуобуйабытыгар кyhaҕaнa суох үүнүү ылылынна. Маныаха профессор Г.П. Башарин үтүөтүн- өҥөтүн анаан-минээн бэлиэтиэҕи баҕарыллар.
«Ким үчүгэйдик үлэлиир, ол үчүгэйдик олорор» – диирбит биһиги урут. Ама биһиги тыабыт дьонун курдук тымныыга тоҥон, куйааска буһан, от оттоон, бурдук үүннэрэн, сүөһү-ас ииттэн, бултаан-алтаан, үрүлүйэ үлэлиир тулуурдаах дьон бу орто дойдуга ахсааннаах буолуо. Саха дьахталларын курдук, хара сарсыардаттан ыкса киэһээҥҥэ диэри тымныы, никсик хотоҥҥо үлэлии-үлэлии, оҕотун-уруутун, дьиэтин-уотун көрөн, тилигирэйэн тахсар сылайбыт сындааһыннаах барахсаттар күн сиригэр баалларын улаханнык саарбаҕалыыбын.
Дьэ, оннук эбит буоллаҕына, саха тыатын, ол иһигэр уһук хотугу оройуоннар дьонун олорор, үлэлиир усулуобуйата тоҕо тосту тупсубата? Тыа сирин киһитин олоҕо хайдах күн-дьыл кэлэриттэн тутулуктанара тoҕo кыратык да мөлтөөбөтө? Үгүс хаһаайыстыбалар тоҕо сыллата ахсын инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан дьылы туорууллар? Тоҕо саха олоҕун майгыта кэһилиннэ? Тоҕо техниканан сэбилэммиппит үрдүнэн былыр илии хотуурунан, мас кыраабылынан оттонор-мастанар көрдөрүүлэрбитин өссө да кыайан ситэ иликпитий? Бу аан дойду балысханнык сайдыбыт кэмигэр биһиги тыабыт тоҕо кур бэйэтэ кубулуйбата, сүүрбэ, отут, биэс уон сыллааҕыбыт курдук олоробут? Ити бүтүннүүтүн туһунан санаабытын атастастахпытына сатанар.
Специалистар итини, бука, үгүс социальнай да, экономическай да биричиинэлэринэн быһааран эрдэхтэрэ.
Мин биһиги саамай сүрүн иэдээммитинэн, бастатан туран, киһини сиртэн тэйиппиппит дии саныыбын. Тыа сирин кииннээһин политиката, колхоз, совхоз дьонун, сүөһүтүн үксүн киин бөһүөлэктэргэ мунньуу түктэри содулланна. Ити сүөһүгэ-аска куһаҕан дьайыҥнаммытын таһынан, кытыы сирдэри көрүүтэ-истиитэ суох хаалларан, эрбэһиҥҥэ былдьатан, дьүдьэйэр, кэхтэр аналлаата. Киһи сымнаҕас илиитэ имэрийэрин-томоруйарын эрэ тухары сир тупсар, киэркэйэр, туһаны биэрэр кыaҕa улаатар. Бу ыччат дьоҥҥо “төрөөбүт алаас» диэн өйдөбүл, үөскээбит сиргэ-дойдуга таптал, онуоха сүрэхтэн-быартан тартарыы мөлтүүрүгэр тиэрдибитэ. Ити барыта хас алааһы, толоону, үрэҕи, үрүйэни, ойууру көрөн-истэн, биэбэйдээн олорбут саха киһитин олоҕун төрүт майгыта, үгэһэ кэһиллэригэр аҕалбыта. Дьэ, билигин сүбэлэһэн көрүөҕүҥ: барытын
урукку оннунан хаалларан баран, ону тупсарар үлэни ыытабыт дуу? Оттон сөптөөх-сөптөөх сирдэргэ бүччүм-бүччүм бөһүөлэктэри тэринэр, олору цивилизация бары көрүҥнэринэн хааччыйар уһун кэмнээх үлэни саҕалаатахпытына хайдах буолуоҕай? Хайата ордук туһалааҕый, кэскиллээҕий?
Кылаабынайа – киһини сиргэ төнүннэриэххэ, төрөөбүт дойдуну таптыыр, күндүтүк саныыр, харыстыыр, биэбэйдиир өйгө-caнaaҕa кыра эрдэҕиттэн иитиэххэ. Киһи сиргэ дьиҥнээх, кыһамньылаах хаһаайын буолуохтаах.
Бас билии уонна хаһаайыннааһын көрүҥнэрин тустарынан кэнники икки сылга уҕараабат мөккүөрдэр, кэпсэтиилэр бардылар. Онуоха государство бас билиитигэр олоҕурбут совхоз тутула тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга инники кэскилэ суох диэн буолла. Совхоз рабочайдара үлэлэрин түмүгүттэн быһаччы туһамматтар, сүөһү баар буоллун – суох буоллун, үүнүү үүннүн-үүммэтин, кыра да буоллар, хамнастарын син-биир ылаллар. Итинэн ордук эдэр дьон сорох өттүн үлэни таптаабат, үлэҕэ ээл-дээл сыһыаннаһар, үлэ туох түмүктэнэригэр кыһаллыбат буоларга ииттибит диэн aҕa дьон этэллэрэ улахан оруннаах.
Ол гынан баран, тыа сиригэр коллективнай хаһаайыстыбалар оруолларын, суолталарын аҥар кырыытыттан мэлдьэһии сыыһа буолуоҕа. Коллективнай хаһаайыстыба саамай табыгастаах көрүҥнэрин булуохха, дьыала сүнньэ онно сытар. Билигин тыаҕа элбэх фермерскэй хаһаайыстыбалар тэрилиннилэр. Олор caҥapдыы бэрт эрэйинэн атахтарыгар туруу суолугар үктэннилэр. Итилэргэ үксүн уруу-аймах дьон түмсэллэр. Төһөтүн да иһин бытархай хаһаайыстыбалар биһиги тыабыт сирин инники кэскилэ буолаллар диэхпин туттунабын. Маныаха сайдыылаах тыа хаһаайыстыбалаах государстволар опыттарын туһаныахха. Бэл Хотугу Американы биирдэм фермердэр буолбатах, промышленнай төрүккэ тирэҕирбит бөдөҥ индустриальнай фермерскэй холбоһуктар аһатан олороллор диэн этэллэр. Араас бас билиилэри, бэйэ-бэйэлэригэр утарыта туруорбакка, дьүөрэлээн, тэҥҥэ тутан, хаһаайыстыба бары көрүҥнэрэ сайдалларыгар сөптөөх экономическай усулуобуйалары тэрийдэхпитинэ эрэ сатанар.
Биһиги биир улахан иэдээммит тыабыт сирэ айылҕа кубулҕаттарыттан олус тутулуктааҕа буолар. Ордук сахалар хойуутук төбүрүөннээн олорор Өлүөнэ өрүс уҥуоргутунaaҕы оройуоннара. Сотору-сотору кэлэр уот курааннары бу оройуоннар дьонноро муҥутуур кыһалҕанан туорууллар. Хас эмэ уон сылы быһа кэпсэтии, туруорсуу түмүгэр быйыл правительство эрчимнээх дьаһалларынан өрүс уҥуордааҕы оройуоннарга Өлүөнэ өрүстэн ууну бырахтарар үлэ саҕаланна. Бу үлэни дьиҥ-чахчы историческай суолталаах үлэ диэн ааттыахха сөп. Ити барыта, санаабыт курдук олоххо киирдэҕинэ, саха омук дьылҕатыгар айыы дьайыҥнаныаҕа, үгүс үтүөнү, үчүгэйи аҕалыаҕа диэн эрэл улахан.
Тыа сирин дьонун олоҕун, үлэтин усулуобуйатын төрдүттэн тупсарыы – бу туох да үлүннэриитэ суох сүҥкэн государственнай суолталаах сорук. Маны быстах кэмнээх биирдэм дьаһалларынан муҥурдаамыахха, утумнаахтык, дьаныардаахтык тэрийиэххэ наада, ол эбэтэр саха норуотун бүтүннүүтүн инники кэскилин туһунан тыл барар. Маныаха, бастатан туран, тыа үлэтин бары көрүҥнэрин, ордук сүөһүнү көрүүнү-харайыыны утумнаахтык, дьиҥнээхтик механизациялаабакка эрэ биһиги тыабыт хаһаайыстыбатын кыайан биллэрдик сайыннарыахпыт суоҕа. Тыа киһитин олоҕор-дьаһаҕар цивилизация бары ситиһиилэрэ туһаныллыахтаахтар. Государство сэниэлээхтик көмөлөстөҕүнэ эрэ ити ситиһиллиэн сөп. Чэ, холобура, элбэх газтаахпыт диибит. Онтубутун oмуктарга атыылыах буолабыт. Туохха барытыгар кэмчилэнэн да туран, бастаан бэйэбит тыабыт сирин гаһынан хааччыйарбыт кыайтарыа суоҕа дуо? Ити барыта аҕыйах сыл иһигэр олоххо киирэ охсубат суоллар. Ол гынан баран биһиги ити үлэни саҕалыахтаахпыт, итиниэхэ дьулуһуох тустаахпыт.
Аан дойду үгүс омуктара барҕарыы суолугар аныгылыы технологияны сатабыллаахтык туһанан киирбиттэрэ. Саха норуота айылҕаттан айыллыбыт булугас өйүнэн-санаатынан, мындыр талаанынан-дьоҕурунан, тулуурдаах күүһүнэн-уоҕунан атын омуктартан хаалыах туһа суох. Сүөһүттэн ылар бородууксуйалары астааһыҥҥа-таҥастааһыҥҥа омук сирдэригэр, бэйэбит дойдубутугар да баар аныгылыы технология дьоҕус көрүҥнэрэ саамай сөп түбэһэллэр. Cүөһү иитиитин тобоҕо суох технологиятын баһылаатахпытына эрэ тыа хаһаайыстыбатын бу салаата биэрэр кыахтарын толору туһаныахпыт. Маныаха олоҕуруоҕа биһиги омук быһыытынан тутулугa суох политиканы ыытар биир экономическай төрүппүт.
Аны сир туһунан аҕыйах тыл. Бу туһунан бэчээккэ да, мунньахтарга да мөккүөр бөҕө мөҥүрээтэ. Сиргэ чааһынай бас билии баар буолан эрэрэ – биһиги олохпут чахчыта. Ол араас көрүҥнэниэн сөп: коллективнай уонна биирдэм. Онон государственнай итиэннэ чааһынай бас билии сэргэстэһэн, куоталаһан сайдар кэмнэрэ кэллэ. Сири биирдэм дьоҥҥо хайдах бэриллиэхтээҕий? Маныаха биһиги норуоппутугар үйэлэр тухары үөскээбит үгэстэри хайа кыалларынан кэспэтэр сатаныа этэ. Мин өйдүүрбүнэн, холбоһуктааһын иннинэ нэһилиэк сирин нэһилиэк дьаһалтата бас билэрэ. Кини дьоҥҥо дууһатынан көрөн сири саас-үйэ тухары туһаналларыгар анаан босхо биэрэрэ. Холобура, 1929 сыллааҕы сир түҥэтигин, нэһилиэктэн саамай ытыктабыллаах, саамай кырдьыгы көрөр дьокутааттар диэннэр талылланнар, оннук ыыппыттара. Ходуһа, бааһына, мэччирэҥ – атыннык эттэххэ тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр туттуллар сирдэр, ити үлэнэн дьиҥ-чахчы ииттинэн олорор дьоҥҥо эрэ түҥэтиллиэхтээхтэр. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар оройуоннар сирдэриттэн ураты сир бүтүннүүтэ государственнай бас билии буолуохтаах. Аны сири атыылааһын туһунан. Уһаайба, даача сирдэрэ дьиэлэрин-тутууларын кытта урут да атыыланаллара, билигин да атыыланаллар. Олор тустара туспа. Онтон атын сири атыылыыры-атыылаабаты, ол саха омугун дьылҕатыгар туох содуллаах буолуоҕун, кинини туохха тиэрдиэҕин бары өттүнэн ырытан билгэлээн, ыйааһыннаан көрөн эрэ баран, быһаардар үчүгэй буолуо этэ. Онуоха норуот үгэһэ-абыычайа эмиэ хайаан да ахсааҥҥа ылыллыахтаах.
Тыа сирин проблемалара кэмэ суох үгүстэр. Олортон мин сорохторун эрэ таарыйдым. Элбэх боппуруостар ахтыллыбакка хааллылар. Олору тыл этээччилэр ситэриэхтэрэ. Дьэ, онон сөбө буолаарай диэн сүбэбитин холбоон көрүөҕүҥ.
III.
Саха Республикатын норуотун хаһаайыстыбатын сүрүн салаата хайа промышленноһа буолар. Кини ылар өлүүтэ 80 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэр. Биһиги хотугу дойдубут сиртэн хостонор барҕа баайынан – кыһыл көмүһүнэн, алмааһынан, таас чоҕунан, хорҕолдьунунан, гаһынан, сүрүмэнэн аан дойдуга сураҕырар. Урукку өттүгэр ити балысхан баай төрүт олохтоох омуктарга, кыратык эмэтик да туһалыахтааҕар, алдьархайы эрэ аҕалан, сырье быһыытынан киин уобаластарга уонна атын дойдуларга тиэллэн суккулла турбута. Итинник баайдаахпытын биһиги, дьиҥэр, сураҕын эрэ истэрбит.
Туох-ханнык иннинэ мин этиэх тустаахпын: ити күндү баай хостонор сирэ бүтүннүүтэ – биһиги сирбит, Саха Республикатын норуоттарын, бастатан туран, төрүт олохтоох омуктар сирбит. Ити баай бүтүннүүтэ биһиги баайбыт. Билиҥҥи тылынан-өһүнэн эттэххэ, Айыы тойон таҥара биһиэхэ анаан, өлүүлээн айбыт быйаҥа. Киһилии сиэринэн салайтарар буоллахха, онтубутуттан кимиэхэ төһөнү, тоҕо бэрсэрбитин биһиги бэйэбит быһаарыах тустаах этибит. Ити эрээри реалистар буолуоҕуҥ: билигин баар быһыыга-майгыга ити хайдах да кыаллыбат. Суверенитеппытын биллэрбиппит кэнниттэн Президеммит, Правительствобыт сири уонна айылҕабыт баайын барытын республикабыт бас билиитигэр биэрэр туһунан сөбүлэһиини Россия салалтатын кытта илии баттыыры ситиспиттэрин улахан астыныынан бэлиэтиибит. Итиэннэ, быстахтык ыллахха, хостонор алмаастан балачча бырыһыанын республикаҕа хаалларарга, ону атыылаан киллэрбит үбү норуот олоҕун тупсарар туһугар биэрэргэ бастакы улахан хардыылары оҥордулар. Ити барыта үтүмэн үгүс үлэнэн, киһини сөхтөрөр дьүккүөрүнэн, кэмэ суох элбэх кэпсэтиинэн, мөккүөрүнэн ситиһилиннэ. Маныаха биһиги Президеммит үрдүк аптарытыата, ылыннарыылаах тыла ордук боччумнаах суолталаммытын мин тоһоҕолоон бэлиэтиэх тустаахпын. Бу тyhyгap Президеммитигэр, Үрдүкү Сэбиэппитигэр, Правительствобытыгар ис сүрэхтэн махтаныаҕыҥ уонна маны биһиги сокуоннай бырааппытын харыстыырга маҥнайгы бөдөҥ хардыы курдук көрөн, кинилэр бу туһаайыыга инники үлэлэрэ өссө ситиһиилээх буоларыгар баҕарыаҕыҥ.
Мин санаабар, кэнники отучча сыл устатыгар сиртэн хостонор баайбытын наһаа куорҕаллааһын таҕыста. Ордук алта, сэттэ уонус уонна аҕыс уонус сылларга, төһөтүн-хаччатын ситэ үчүгэйдик аахпакка-суоттаабакка эрэ, төһө өргө тиийиэҕин тургута санаабакка эрэ, кыах тиийэринэн элбэхтик, түргэнник сомсон ылан, утаара охсорго тиэтэйэллэрэ. Биһиги республикабыт ahaҕac ампаарга кубулуйбута. Дьөрү күн сарсын кураанахтаннын даҕаны, этэргэ дылы, кэннэ кэтинчэ да буоллун – онуоха кыһаллыбат этилэр. Көмүс да, алмаас да хаһан да бүтүө суох элбэҕин курдук этэллэрэ. Туос сымыйалара! Бу күн анныгар туох барыта бүтэр уһуктаах. Сиртэн хостонор баай, бурдук курдук, иккиһин, үсүһүн үүммэт. Нерюнгри таас чоҕун муҥура суох элбэх курдук кэпсээбиттэрэ, ол иһин улахан куораты туппуттара. Онтулара сотору бүтэр диэн буолла. Ол курдук көмүспүтүттэн, алмааспытыттан ытыспытын соттор күммүт эмиэ чугаһыаҕа диэн куттанабын. Маннык, инники кэскили кэрдинэр быһыыны букатыннаахтык ууратыахха наада. Бу баай – биһиги эрэ көлүөнэҕэ анаан айыллыбыт баай буолбатах. Ону бас-баттах матайдыыр, ыскайдыыр ханнык да бырааппыт суох. Сайдыылаах баай омуктар, бэл, саҥа сир баайын арыйан баран, кэнники көлүөнэлэр туһаныахтара диэн, сабан иһэллэр дии. Онон сирбит баайын бары көрүҥнэрин кытаанахтык ааҕан-суоттаан, бастатан туран, государствобыт кыһалҕатыгар төһө-хачча наада буоларынан салайтаран, кэмчилээн туһаныахха наада.
Республика суверенитетын бөҕөргөтүү хайа промышленноһыгар олохтоох төрүт омуктар кыттыылара, сабыдыаллара улаатарын эрэйэр. Сахалар, аан дойду сайдыылаах норуоттарыттан хаалыахпытын баҕарбат буоллахпытына, норуоппут хаһаайыстыбатын баһылыыр-көһүлүүр салаатыгар биллэр-көстөр гына кытыннахпытына сатанар. Урукку өттүгэр аҕыйах комсомолецтар бөлөхтөрүн ыыталаабыппыт үчүгэй түмүгү биэрбэтэ. Университеппыт үөрэтэн таһаарбыт сүүһүнэн, тыһыынчанан инженердэриттэн бэрт аҕыйах киһи иҥнэн үлэлии сылдьар. Олор даҕаны ол-бу атах-бытах үлэлэргэ. Саха алааһыгар үөскээбит оҕо киһи букатын ураты усулуобуйаҕа, атын омук дьонун ортотугар соҕотох сылдьара кытаанаҕа биллэр. Онон саха дьонун промышленнай предприятиеларга кэлимсэтик олохтоон үлэлэтэр хайдах буолуо этэй? Итиэннэ кинилэри, анаталаан утаараат да, тута умнан кэбиспэккэ, кинилэр олохторунан, үлэлэринэн куруутун интэриэһиргиир, кинилэргэ күчүмэҕэй түгэннэригэр мэлдьитин көмөлөһөр буолларбыт сатаныа этэ. Оччоҕо кинилэр төрөөбүт сирдэриттэн арахсыбыт, уруу-хаан дьонноруттан быралыйбыт курдук сананыа суох этилэр.
Быйыл «Саха сирин кыһыл көмүһэ» концерн тэрийиитинэн Дьокуускайга көмүстэн, күндү таастартан киэргэли оҥорор завод үлэтин саҕалаата. «Туймаада-Даймонд» диэн акционернай хампаанньа оройуоннарга алмааһы кырыылыыр заводтары тэрийтэлээтэ. Итилэргэ саха ыччата ис-иһиттэн баҕаран, ылсан, үлэлээн эрэриттэн үөрэбит. Эмиэ ити курдук маһынан уһанар, түүлээҕи тaҥacтыыр, чоҕу байытар, айылҕа гаһыттан уонна нефтэн эҥинэ бэйэлээҕи oҥopop дьоҕус, орто предприятиелары сыыйа тэрийэн иһиэххэ сөп этэ. Оччоҕо сиртэн хостонор баай көдьүүһэ быдан үрдүө, олохтоох ыччат төрөөбүт сиригэр-буоругар промышленноска үлэлиирэ хааччыллыа этэ.
Маннык өссө биир суолга эһиги болҕомтоҕутун туһаайыахпын баҕарабын. Россияҕа социальнай-экономическай кризис уһаатаҕына, чэ, баҕардар, уһаабатаҕына даҕаны Саха сирэ бэйэтин күүһүнэн промышленноһын кыайан сайыннарыа суоҕа. 50-с сыллардаахха Арабскай Эмираттар государстволара аҕа ууһунан олорор, сүнньүнэн тэбиэн иитиитинэн дьарыктанар, бары өттүнэн хаалан иһэр феодальнай дойду этэ. Кэнники онно баһаам элбэх нефть көстөн, ону көдьүүстээхтик туһанан, атын дойдуларга барыыстаахтык концессияҕа биэрэн, олохторо олус тубуста, эргиччи сайыннылар, сымыйанан эппит курдук байдылар. Ити опыты туһанан, Саха сирин сорох баайын хостооһуну (чоҕу, тууһу, гипси, неби, айылҕа гааһын уо.д.а.) саамай сөптөөҕүн, бэйэбитигэр саамай барыыстааҕын көрөн, концессияҕа дуу, корпорация тэриллиитигэр дуу биэриэххэ сөп этэ. Маныаха рабочайдарын кинилэр бэйэлэрэ булунуохтаахтар. Туох баар тутуу, техника ороскуотун бэйэлэрэ уйунуохтаахтар. Концессия эбэтэр корпорация хонтуруоллуур бакыата Саха сиригэр хаалыахтаах. Кинилэр биһиги олохпутугар-дьаһахпытыгар букатын орооспоттор, кыратык эмэтик opoohop да бырааптара суох буолуоҕа.
Ханнык баҕарар дойду сайдарыгар суол-иис cуолтата олус улахан. Биһиги суолбут-ииспит үксэ билиҥҥи кэм көрдөбүлүнэн чахчы билиҥҥи суол диэн ааттанар кыаҕа суоҕун эһиги бары бэркэ билэҕит. Онон мин үгүһү этэ барыам суоҕа, биир суолга эрэ тохтуом. Ол – Саха сиригэр тимир суол тутуута. Хас да сыллааҕыттан бэттэх бу боппуруос тула мөккүөр күөдьүйдэ. Сорохтор Өлүөнэ өрүспүт таһаҕаһы таһарга кыаҕа урут да кыайан тиийбэт этэ, билигин, быһа экономическай сыһыан олохтоммутун кэннэ, бу үлэ өссө уустугурда, онон таһаҕас таһыытыгар улахан ночоот тахсар буолла дииллэр. Итиэннэ аҥардас быйыл таһаҕас таһыытыгар анаан 110,9 миллиард солкуобай суумалаах кредит ылыллыбытын, ол кредит төлөбүрэ аны саас 80 бырыһыаҥҥа тиийэ улаатыахтааҕын ыйаллар. Онон тимир суолу Дьокуускайга тиийэ тутарга этэллэр. Итини утарааччылар – тимир суолу, Томмокко диэри тутан баран тохтотуохха диэн этээччилэр хаарыаннаах айылҕабыт эмсэҕэлиэ, соҕуруу уобаластартан элбэх дьон, тоҕо ааҥнаан кэлэн, олохтоох омуктары симэлийэр тypyккa киллэриэхтэрэ диэн дьиксинэллэр. Ону тэҥэ кураанах вагоннар, платформалар хотоҕосторун күннэтэ кэриэтэ тугунан толорон ыытабыт диэн мунчаараллар. Бу боппуруос дьону улаханнык долгутарын быһыытынан, биһиги бэйэбит санаабытын эмиэ атастастахпытына сатанар.
Саха сиригэр промышленность сайдыытын, онуоха саха омуга кыттыытын туһунан мин эһиэхэ этиэх буолбут санааларым итинниктэр.
IV.
Былыр-былыргыттан сахалар бэйэлэрин айыы тыыннаах айылҕа оҕолорунан ааҕыналлара. Онон кинини күн-күбэй ийэлэрин кэриэтэ харыстыыллара. Сахалар, айылҕа суруллубатах сокуоннарыгар бас бэринэн, кинилиин иллээхтик алтыһан, силбэһэн, кинини күн таҥара оҥостон, тыыннаах ордон, күн бүгүҥҥүгэ тиийэн кэлбиттэрэ. Саха итэҕэлэ айылҕаҕа ытык сыһыантан, сир-дойду, от-мас, уу, уот, булт иччилэригэр сүгүрүйүүттэн үөскээбитэ. Айылҕа биһигини иитэр-аһатар эрэ буолбатах. Кини – уйулҕабыт уйата, куппут-сүрбүт тыына. Айылҕаҕа таптал Ийэ сиргэ, төрөөбүт норуокка таптал үөскүүр төрдө. Айылҕаны таптыыр, харыстыыр киһи өйдүүн-санаалыын, майгылыын-сигилилиин сырдык, ыраас, көнө буолар. Быһата, бу биһиги туспутугар аҥардас үтүөнү эрэ oҥopo сылдьар айыы тыыннаах хотугу айылҕабыт – саха омугун үөскэппит-үүннэрбит, күн санаалаабыт, үтүө сүрэхтээбит биһигэ.
Дьэ, бу биһиктээтэр-биһикпит билиҥҥи туруга биһигини дьиксиннэрэр. Ордук 60-с сыллартан сир аннын баайын хостуур промышленность уонна гидроэнергетика үөскээһинэ тулалыыр эйгэбитигэр улахан хоромньуну аҕалла. Ол түмүгэр саха омук уутуйан үөскээбит Бүлүү өрүһүн сүнньэ экологическай иэдээн үлүгэригэр түбэстэ. Бу баараҕай өрүс уута сүһүрдэ, бу эргин сир климата уларыйа-тэлэрийэ турар буолла. Итиниэхэ өссө бу манна 12 сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриилэри эбэн кэбиһиҥ. Итилэртэн сылтаан Бүлүү сүнньүн олохтоохторун доруобуйаларын туруга улаханнык эмсэҕэлээтэ. Быстахтык ылан эттэххэ, Бүлүү дьонугар рагынан ыарыы элбээтэ. Научнай тэрилтэлэр үлэһиттэрэ быһаарбыттарынан, бу ыарыы ордук 1976 уонна 1980 сылларга үксүү сылдьыбыта. Ити сыллар Бүлүү эбэ-хотун уута – алмааһы сууйар суурадаһыннартан уонна ГЭС муоратыгар тимирдиллибит мас сытыйыытыттан муҥутуурдук сүһүрэ сылдьыбыт сыллара этилэр.
Бүлүү иэдээнэ хоту Индигиркаҕа, Халымаҕа, Хоруомаҕа итиэннэ Саха сирин соҕуруу өттүгэр эмиэ хатыланан эрэрэ ордук кутталлаах.
Тулалыыр айылҕаҕа улахан хоромньуну оҥорбокко эрэ ханнык баҕарар промышленноһы сайыннарыахха сөп. Ону сайдыылаах дойдулар үөрүйэхтэрэ кэрэһилиир. Абата диэн: Бүлүү өрүһүн уута буорту буолуохтааҕын билэ-билэ, алмааһы сууйбут дьааттаах убаҕаһы уонунан сыллар усталарыгар өрүскэ куттара, итиччэ үлүгэрдээх халыҥ тыаны кэттэрбэккэ тимирдэ турбуттара баар. Итиэннэ, бар-дьонтон кистээн, ядернай дэлби тэптэриилэри оҥороллоро – кинилэртэн баҕас ыйыта барыахпыт дуо диэн сэнээбит бэйэлэрэ эбитэ дуу. Кыһытыан иһин республикабыт оччотооҕу салайааччылара итиниэхэ барытыгар сөбүлэһэ олорбуттар эбээт! Үөһээҥи салалтаттан дьарыллыахпыт диэн куттанан, эккэлээн, илэ-сала көтөр үгэс баарына «бастаан ыраастыыр системаҕытын оҥостуҥ, ол кэнниттэн алмааһы сууйуҥ» биитэр «туох да анал оҥоһуута-тэрилэ суох, дьон олоҕун чугаһыгар дэлби тэптэриини ыытымаҥ» дииллэрэ кэлси дуо. Чэ, ол ону билигин кэлэн ахтыһан да диэн. Нууччалар сөпкө этэллэр: «Что было, то было». Билигин өй-санаа, кыһамньы бүтүннүүтэ хайдах гынан үөскээбит балаһыанньаны тупсарабыт диэҥҥэ түмүллүөхтээх.
Кэнники кэмҥэ айылҕа харыстабылыгар республика салалтата улахан болҕомтотун уурар буолбута, анал Министерство тэриллибитэ биһигини үөрдэр. Айылҕа алдьанара арыый аччыах сибикитэ биллэн эрэр. Экологияҕа сыһыаннаах элбэх сокуон таҕыста. Олору кытаанахтык тутуhaн олоххо киллэрдэххэ, балаһыанньа тупсарыгар эрэл баар буолуох курдук. Ол эрээри билигин даҕаны промышленность тэрилтэлэрэ үлэни ыыталларыгар сири олус дөбөҥнүк көҥүллэтэн ылаллар. Экологтары, атын да специалистары, олохтоох дьону-сэргэни кытта сүбэлэһэн, бары өттүн ыйааһыннаан көрөн эрэ баран, сири биэриэххэ наада. Туундараҕа сайын техника сылдьарын туох да саарабыла суох тохтоттоххо эрэ сатанар. Ону тэҥэ туундараҕа айылҕа баайын көрдөөһүнү, хостооһуну улаханнык аччатар, кыаллар буоллаҕына, букатын да тохтотор хайысханы ылыныахха.
Ити эрээри айылҕабытын промышленнай предприятиелар эрэ алдьаталлар диирбит арыый кэлтэгэй буолуоҕа. Дьону-сэргэни, сүөһүнү-аһы улахан бөһүөлэктэргэ мунньан олордуу, эппиппит курдук, саха олоҕун майгытын алдьатта, экологическай өйдөбүлүн үрэйдэ. Бөһүөлэктэрбит бэрт чанчарык көрүҥнээхтэр. Сүүһүнэн ынах турар хотонноро, үгэс кэриэтэ, күөллэрбит чугастарыгар тутуллаллар. Кинилэр убаҕастара-хойуулара күөллэрбитигэр, үрэхтэрбитигэр кутулла сыталлар. Чугаһынан-ырааҕынан хаарыаннаах хара тыабыт кэрдиллэн, чордонон эрэр. Төһөлөөх маһы-оту, сири-уоту техниканан үлтү тэбистэрдибит?
Киртийбит уулаах күөллэр ууларын иһэн, сытыйа-ымыйа турар бөх-сыыс ортотугар олорон улааппыт дьон хантан кэлэн чэгиэн-чэбдик буолуохпутуй? Төттөрүтүн үйэбит кылгаан, сааспыт сарбыллан иһэр. 50-с сылларга сахалар уһун үйэлээхтэринэн аан дойдуга биллэр эбит буоллахтарына, билигин орто сааспыт баара-суоҕа 57 сылга тэҥнэһэн турар. Сорох источниктар өссө намыһах сыыппараны этэллэр. Ити үгүс биричиинэлэрдээҕэ чахчы. Ол гынан баран, биир сүрүн биричиинэтэ – тулалыыр айылҕаттан төрүттэнэн үөскүүр аһыыр аспыт, иһэр уубут мөлтөөбүтэ буолар. Маннык салҕанан бара турдаҕына саха омук иитэ суох иэдээҥҥэ түбэһэрэ мүччүргэнэ суох.
Дьолго, киһи атаҕа дэҥҥэ үктэммит, бүччүм, кэрэ-бэлиэ сирэ-уота биһиэхэ билигин да баар. Олору харах харатын кэриэтэ харыстаан, заповедниктары, айылҕа музейдарын, тыытыллыбат муннуктары хас оройуон ахсын тэрийэргэ турунуоххайыҥ.
Онон айылҕа алдьаныытыгар промышленноһы эрэ буруйдаабакка, бэйэбитин эмиэ көрүнүөҕүҥ. Бастатан туран иһэр ууларбытын ыраастыаҕыҥ, бөһүөлэктэрбитин чэбдигирдиэҕиҥ, Өбүгэлэрбит үгэстэрин тилиннэрэн, үүнэр ыччаты айылҕаны харыстыыр, айылҕаҕа сүгүрүйэр тыыҥҥа иитиэҕиҥ. Оччоҕо эрэ биһиги омук быһыытынан ууһаан-тэнийэн үүнэр кыахтаныахпыт. Айылҕа оҕото, айылҕа быстыспат сорҕото буоларбытын, бу күн сиригэр олорорбутунан айылҕа ийэбитигэр кыайан төлөммөт муҥура суох иэстээхпитин умнубатахпытына эрэ кэскилбит кэҥиэҕэ, сайдыы ахсым атын арҕаһыгар олорон айанныахпыт.
V.
Сaҥа экономическай сыһыаннарга киирии онуоха ордук наадалаах кадрдары үөрэтэн бэлэмнээһин, кинилэри үлэҕэ табатык аттаран туруоруу боппуруоһун инники күөҥҥэ таһаарда. Маныаха атын омуктар, кэнники кэмҥэ түргэнник сайдыбыт Соҕуруу Корея, Сингапур, Тайвань курдук урукку хаалыылаах дойдулар омуктара, наука уонна техника билиҥҥи кэмҥэ саамай наадалаах хайысхаларын таба тайананнар, инники түспүттэрин биһиги өйбүтүгэр хатыах тустаахпыт. Итини кинилэр туох-ханнык иннинэ ыччаты үөрэтиини кэм ирдэбилигэр сөп түбэһэрдик тэрийэн ситиспиттэрэ.
Биһиги билигин Саха сирин инники кэскилин тэрийсэр, сүрүннэһэр кыахтаах, наука уонна техника үрдүк ситиһиилэрин иҥэриммит, дэгиттэр идэлээх дьону хайа кыалларынан түргэнник бэлэмнээтэхпитинэ эрэ сатанар буолла. Ол туһугар кадры бэлэмнээһин урукку системата тосту уларыйыахтаах. Үөскээн эрэр рынок, бастатан туран, экономистар, финансистар, банкирдар, социологтар уо.д.а. баар буолалларын эрэйэр; иккиһинэн, оҥорон таһаарар промышленность араас специалистарын бэлэмниэхтээхпит. Итини тэҥэ научнай-техническэй прогресс сайдыытын сүрүннүүр фундаментальнай уонна прикладной наукаларга үлэлиир үрдүк кылаастаах специалистар элбиэхтээхтэр.
Ити дьоһуннаах соругу олоххо киллэриини оскуолаттан саҕалыахтаахпыт. Билигин ыытыллан эрэр национальнай оскуола концепцията элбэҕи эрэннэрэр. Оҕо төрөөбүт тылынан үөрэннэҕинэ, билиитэ этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник иҥэр диэн педагогика бигэргэтэр. Маннык үөрэммит оҕо дьоҕура кыратыттан түргэнник арыллан, эрдэттэн идэтин талан норуотун барҕарыытыгар үлүһүйэн үлэлиир үрдүк квалификациялаах киһи буолан тахсыаҕа. Төрөөбүт сахабыт тыла государственнай статустанан оскуолаҕа эрэ буолбакка, олохпут бары эйгэтигэр барҕара сайдар кыахтанна.
Идэлээх үлэһиттэри бэлэмнээһиҥҥэ аналлаах орто үөрэх оскуолаларын, профессиональнай училищелар оруоллара хаһааҥҥытааҕар да үрдүүр. Орто уонна үрдүкү квалификациялаах специалистары бэлэмниир болдьоҕу кылгатыахха, олоххо чахчы туһалаах билиилэргэ үөрэтии хайысхатын ылыныахха. Бу туһунан, үөрэтии урукку хаарчахтартан босхоломмут, имигэс систематын олохтуур туһунан, Саха университетын салалтата соторутааҕыта «Кыым» хаһыакка бэчээттэппит ыстатыйата улахан кэрэхсэбиллээх.
Манна даҕатан эттэххэ, биһиги аан дойду цивилизациятын биир киинэ Азия уонна Тиихэй океан бассейнын дойдуларыгар үөскээн эрэрин аахайбат буоларбыт сатаммат. Саха сириттэн чугастарынан, суол-иис табыгастааҕынан даҕаны сылыктаатахха, инники өттүгэр ити дойдулары кытта экономическай, технический культурнай сибээс кэҥиирэ күүтүллэр. Онон арҕаа омуктар тылларын сэргэ японнуу, китайдыы, корейдыы тыллары үөрэтиини үөрэх систематыгар киллэрэрбитигэр тиийэрбит буолуоҕа.
Омук сайдыытыгар кини өйүн-санаатын сөптөөхтүк сүрүннээн байытыы, күүһүрдүү, майгытын-сигилитин иитии соруга турар. Биһиги норуоппут баараҕай интеллектуальнай күүһү-уоҕу мунньунан билиҥҥи кэмҥэ тиийэн кэллэ. Ону биһиги бастыҥ суруйааччыларбыт, ырыаһыттарбыт, художниктарбыт айымньылара, ученайдарбыт үлэлэрэ аан дойду аренатыгар тахсыбыттара да туоһулуур. Кэнники сылларга Саха драматическай театра, спектаклларын үгүс тастыҥ дойдуларга көрдөрөн, бэркэ биһирэттэ. Итиниэхэ биһиги спортсменнарбыт ситиһиилэрин эбэн кэбиһиҥ. Бу чахчылар саха омуга өй-санаа, айар дьоҕур өттүнэн ханнык баҕарар омуктартан хаалсыбатын хайдах да мэлдьэһиллибэт чаҕылхай кэрэһитэ буолаллар. Мин эрэнэбин: саха аан дойдуну сөхтөрөр кэмэ өссө инники турар!
Бу интеллектуальнай күүс – норуот саамай күндүттэн күндү баайа. Литература, искусство, наука үлэһиттэрин үрдүк аналларынан саха омук ис күүһүн уһугуннарыы, кинини ол-бу тастыҥ түктэри сабыдыаллартан араҥаччылааһын, нация кэрэ кэскилин иһин охсуһар биир санааҕа түмэн, кини сомоҕолоһуутун ситиһии буолар. Бу туһугар туох да суолтата суох ол-бу быстах иирсээни, хайдыһыыны, хойохтоһууну, ордугурҕаһыыны, бэрт былдьаһыыны, алаастарынан, оройуоннарынан арахсыһыыны букатыннаахтык киэр кыйдаатахпытына эрэ сатанар. Итинэн дьарыктанар дьон норуот бүтүннүүтүн кэлэйиитигэр, сиргэниитигэр түбэһиэхтээхтэр. Ону биһигиттэн ытык сыал, нация интэриэһэ модьуйар.
Коммунизмҥа омуктар бары силбэһиэхтээхтэр диэн теориянан салайтаран, уонунан сылларга кинилэр уратылаһыыларын суох oҥopo охсор политика ыытыллыбыта. Ол ордук национальнай культураларга улахан охсууну оҥорбута. Билигин фольклорга болҕомто күүһүрбүтүн, культурабыт умнулла быһыытыйбыт көрүҥнэрэ (оһуокай, хомус уо.д.а.), былыргы сиэр-туом көбүтүллэн эрэллэрин эҕэрдэлиэххэ сөп. Ити эрээри маныаха нөҥүө уһукка түһэр үчүгэйгэ тиэрдиэ суоҕа. Ханнык да омук культурата, ол омук ураты философиятыгар, төрүт уус-уран айымньытыгар бигэтик олоҕуран туран, наар былыргыны тутуспакка, аныгыны – үчүгэйин, куһаҕанын – барытын тоҕу анньан киллэрбэккэ, итилэри сатабыллаахтык дьүөрэлии тутан сайыннаҕына эрэ ситиһиилэнэр.
Мөккүөр суох: омук сайдыыта, бастатан туран, экономикаҕа тирэҕирэр. Ол гынан баран, биир да государство, бэйэтин бириэмэтин таһымынан, культуратын уонна наукатын өрө туппакка эрэ кыаҕырбыта, чэчирээбитэ, киһи аймах цивилизациятыгар достойнай миэстэни ылбыта диэн историяҕа суох. Кырдьыга да, үрдүк үөрэҕи, науканы сайыннарбакка эрэ экономикабыт да үүнүө, үрдүө cyoҕa. Саха омуга cүөhү иитиитинэн, бурдук үүннэриитинэн аан дойдуга аатырыа, аан дойдуну сөхтөрүө диэхпин саарыыбын. Кини ураты кэрэ искусствотын, литературатын ситиһиилэринэн, наукаҕа арыйыыларынан эрэ киһи аймах сайдыылаах омуктарын кэккэтигэр киирэр кыахтаныаҕа. Ол барытын төрүтэ үрдүк үөрэххэ сытар. Онон культура, үрдүк үөрэх, наука, үп-харчы чычырбаһыттан, кыах кыратыттан сылтаан буомурбакка, хата сыллата эбии кыаҕыран иһэригэр норуот бүтүннүүтүн көмөтө, республика салалтата, норуот хаһаайыстыбатын атын салааларыттан итэҕэс туппакка, ахсаабакка кыһанара эрэйиллэр.
VI.
Ханнык да омук, бастатан туран, дьоно-сэргэтэ ахсаан өттүнэн биллэрдик эбиллэр буоллаҕына эрэ, өрөйүөн-чөрөйүөн, бэйэтин кыаҕыгар бөҕө эрэллэниэн, күүстээх санааланыан, кэлэр кэмин туһунан кэскиллээх ыраланыан сөп. Аҕыйаан, симэлийэн иһэр омук санаата самнар, муҥурданар, иннин диэки дьулуһар күүһэ мөлтүүр, бүдүрүйэн умса хоруйар түгэнэ элбиир, устунан сүтэн-эстэн барар.
Биһиги бу өттүнэн хайдахпытый-туохпутуй? Сыыппаралары аҕалыым. 1897 с. Российскай империяҕа буолбут нэһилиэнньэни суруйуу (перепись) көрдөрөрүнэн, 227.384 саха киһитэ баар эбит, эбэтэр Саха уобалаһа бары нэһилиэнньэтиттэн 84,2% ылара. Онтон 1926 с. Саха сирин нэһилиэнньэтин толору суруйуу буолбута – ол түмүгүнэн 235.926 саха киһитэ баара быһаарыллыбыта, ити республика нэһилиэнньэтиттэн 81,6% эбит. Саха омуга 29 сыл устата 8.542 киһинэн эрэ улааппыт, эбэтэр сылга ортотунан 294 эрэ киһи эбиллэр эбит. Бу сыыппаралары киһи өйдүүр – революция уонна гражданскай сэрии үөскэппит ыарахан кэмин содула буолуохтаах ити. Хомойуох иһин, 1939 сыллааҕы перепись түмүктэрэ билиҥҥэ диэри бэчээттэнэ иликтэр. Оттон 1959 сыллаахха, эбэтэр 33 сыл буолан баран, саха омук ахсаана 9.873 киһинэн aҕыйaaн тахсыбыта уонна республика нэһилиэнньэтин 46,4 бырыһыанын эрэ ылар буолбута. Маны бастакытынан, 1941-1945 сс. сэрии, ол кэннинээҕи ыарахан олох охсуута, иккиһинэн, хайа промышленноһа үөскээн, кэлии дьоннор ахсааннара элбээбитин содула диэххэ сөп.
Кэнники сылларга саха омук ахсаана, кыралаан да буоллар, эбиллэн, 1989 с. ыытыллыбыт перепискэ 382 тыһыынча киһи буолбут. Итинтэн 365.236 киһи республика иһигэр олорор. Кестөрүн курдук, 30 сыл устата саха ахсаана 150 тыһыынчаттан тахса киһинэн элбээбит, эбэтэр ортотунан сыл аайы 5 тыһыынча киһи эбиллибит. Бу норуот дьылҕатыгар куһаҕана суох көрдөрүү. Маннык тэтиминэн эбиллэн иһэрбит буоллар, саха омук соччо-бачча симэлийэн барыа суох этэ.
Онтубут баара, социологтар уонна демографтар кэтээн көрүүлэринэн, кэнники сылларга ахсаан өттүнэн улаатыы тэтимэ балачча бытаарда, инники өттүгэр өссө бытаарар чинчилээх. Холобура, 1979-1989 сс., саамай этэҥҥэбит диир сылларбытыгар, сахалар ахсааннара улаатар тэтимэ 16 бырыһыаҥҥа тэҥнэспит буоллаҕына, республика атын омуктарыгар: нууччаларга – 28, эбэҥкилэргэ уонна чукчаларга – 25, эбээннэргэ – 50 бырыһыан эбит. Бу киһи улаханнык дьиксинэр суола. Билигин сахалар республика нэһилиэнньэтин уопсай ахсааныттан 33,4 бырыһыанын эрэ ылар буоллулар. Бу норуот өйүгэр-санаатыгар, психологиятыгар куту-сүрү баттатар быһыыны үөскэтиэн сөп. Онон саха омук иннигэр ыарахан, уустук демографическай проблема үөскээтэ.
Былыр-былыргыттан саха ыалын дьиэтэ, элбэх оҕолоох, үөрүү-көтүү уйата буолар үгэстээх этэ. Билигин ити үтүө үгэс кэһилиннэ. Ол туохтан көстөрүй?
Маҥнайгытынан, билиҥҥи олох долгунугар оҕустаран, саха ыала элбэх оҕоломмот буолла. 1992 сыл тоҕус ыйын көрдөрүүтүнэн, оҕо төрөөһүнүн ахсаана ааспыт 1991 сыл тоҕус ыйынааҕар Чурапчы оройуонугар 21 бырыһыан, Haмҥa, Кэбээйигэ, Аммаҕа – 10-18 бырыһыан аччаабыт. Республика үрдүнэн 1991 сыллаахха 1988 сыллааҕар 5.646-нан аҕыйах оҕо төрөөбүт.
Иккиһинэн, эр-ойох буолсуу боппуруоһа өссө мөлтөх туруктаах. Тыа сиригэр 20-35 саастаах саха эр дьонуттан 53 бырыһыана эрэ, дьахталлартан 59 бырыһыана эрэ кэргэннээхтэр (куоракка – 49 уонна 52%), эбэтэр хас икки эдэр саха уолаттара уонна кыргыттара кэргэнэ суохтар, аҥардас сылдьаллар. Киһи дьиксинэр эрэ буолбакка, санаата санньыйар суола.
Итини атын сыыппара – эр-ойох арахсыыта элбээбитэ эмиэ күүһүрдэр: арахсыһыы ахсаанынан биһиги Россияҕа Башкортостаны, Татарияны, Бурятияны, Туваны ырааҕынан быраҕан иһэбит. Үөрэхтээхтэр этэллэринэн, бу хабаан өссө да дириҥээн иһэр эбит. Киһи кыһыйара диэн баар – тыа сирэ бу хабааҥҥа эмиэ хаптарда. Истиҥ: 1980-1991 сылларга Амма оройуонугар арахсыы 3-тэн 37-бэ дылы, эбэтэр 12 төгүл улаатта (эр-ойох буолуу – 1,1 эрэ төгүл); Үөһээ-Бүлүүгэ – 13-тэн 51-гэ диэри, эбэтэр 3,9 төгүл (эр-ойох буолуу – 0,94 төгүл); Намҥа – 7-тэн 43 диэри, эбэтэр 5,1 төгүл (эр-ойох буолуу 1,04 төгүл), Сунтаарга – 8-тан 52-гэ диэри, эбэтэр 6,5 төгүл (эр-ойох буолуу – 1,3 төгүл). Бу Саха сиригэр типичнэй оройуоннар, онон этиэхпин баҕарабын: эр-ойох арахсыытын «ыарыыта», хара былыт буолан, саха омук бүтүннүүтүн үрдүнэн сабардаан кэллэ.
Үсүһүнэн, кэнники бириэмэҕэ Саха сиригэр оҕо өлүүтэ олус элбэх – Россияҕа биһиги маныаха 4-с миэстэҕэ турабыт; сыл аайы биһиэхэ 450-550 кыһыл оҕо өлөр, 270-350 өлбүт oҕo төрүүр, 23-30 тыһыынча аборт оҥоһуллар (бу сыыппараларга сахалар бастакы миэстэҕэ сылдьаллара саарбаҕа суох).
Быһатын эттэххэ, саха омук демографическай туруга сатарыйан эрэр диэххэ сөп. Туохтан маннык буоллубут? Кэхтэн эрэрбит бэлиэтэ дуу, тугуй?
Маныаха ол-бу тастыҥ биричиинэлэри көрдүөх иннинэ бастаан бэйэбитин көрүнүөхпүтүн наада. Мин маны, бастатан туран, арыгы, ордук ыччат дьон арыгылааһына аҕалбыт алдьархайа дии саныыбын. Мэлдьи итирик сылдьар киһи хайаан дьиэ-уот тэриниэй, хайа кыыс киниэхэ эргэ тахсыай? Арыгы – буруйу оҥоруу, түктэри быһыы төрүтэ. Хайдах гынан бар-дьоммутун арыгы алдьархайыттан араҥаччылыыбыт? Аҥардас бобуу-хаарчах үчүгэй түмүгү кыайан аҕалыа cyoҕa. Санаабытын түмүөҕүҥ, сүбэбитин холбуоҕуҥ.
Итиниэхэ эбии аныгы сайдыылаах киһи аҕыйах оҕолоох буолар диэн сымыйа дойҕох киэҥник тарҕанна. Элбэх оҕолоох ыалы былыргылыы, хаалбыт, ньидьири ыал диэн сиилиир ухханнаах түктэри быһыы баар буолла. Итинник өйдөбүллэр сыыһаларын, сымыйаларын бар-дьон хараҕар аһан биэриэххэ наада. Бу үрүҥ күн анныгар оҕоҕо холоонноох күндү дьол диэн суоҕа, суох, суох даҕаны буолуоҕа. Итиэннэ төһө элбэх оҕолоноҕун даҕаны, дьолуҥ оччо төгүл улаатар. Оҕо уостубат үөрүү, кэхтибэт кэскил төрдө!
Балары таһынан олох-дьаһах усулуобуйата мөлтөөбүтэ эмиэ сабыдыаллаабыт буолуон сөп. Тыа сиригэр эдэр дьон, ыал буолан, дьиэ-уот тэринэллэригэр кыах тиийэринэн бары усулуобуйалары тэрийэргэ кыһаллыахха: дьиэ тутталларыгар, cүөһү-ac иитэллэригэр көмөлөһүөххэ, үлэнэн хааччыйыахха, араас чэпчэтиилэри оҥоруохха. Кинилэр элбэх оҕолонор үөрүүтүн өйдүүллэригэр ытыктабыллаах ытык кырдьаҕастарбыт тылларын-өстөрүн, алгыстарын тиэрдиэхтэрин сөп этэ.
Норуоппут өлбөт-сүппэт кэскилин туһунан саныырбытыгар биһиги саамай баар-суох эрэлбит саха дьахтарыгар. Кини айылҕаттан айыллыбыт сылайбат сындааһыныгар, элбэх оҕону төрөтөр үрдүк төлкөтүгэр. Биһиги билэрбитинэн, билигин республикаҕа 1600 кэриҥэ «Герой-ийэлэр» бааллар. Санаан көрүҥ аҥардас кинилэр төрөөбүт норуоттарыгар саамай аҕыйаҕа буоллаҕына 16 тыһыынча саханы бэлэхтээн сылдьаллар. Бу бааллар дьиҥнээх героинялар! Кинилэри, атын да элбэх оҕолоох ийэлэри дириҥ ытыктабылынан, итии кыһамньынан, дьиҥнээх албан аатынан төгүрүктүөххэ баара. Президент, Правительство элбэх оҕолоох ийэлэргэ чэпчэтиилэри олохтуур уураахтары ылыммыттара. Кыах көһүннэр эрэ ити чэпчэтиилэри өссө кэҥэтэн иһиэххэ баара. Ахсааммыт элбээбэтэ, демографическай турукпут бөрүкүтэ суоҕа суһал, ураты дьаһаллары ылары эрэйэр. Үбү-харчыны анаан булан, тыа сиригэр үстэн ордук оҕолоох ийэлэри, орто үлэһит хамнаһын төлөөн туран, оҕолорун ииттэрэ дьиэлэригэр олордор үчүгэй буолуох этэ. Норуот кэскилин хааччыйар үлэттэн ордук үрдүк үлэ ама баар буолуон сөп дуо?!
Саха омук олоҕор куһаҕан сабыдыалы кэмэ-кэрдиитэ суох миграция оҥорор. Итинник миграция куттала диэн, бастатан туран, омук генофондугар суоһуур, омук өйүн-санаатын, психологиятын алдьатар. Наука быһаарбытынан, Саха сирин айылҕатын ресурсата биир мөлүйүөн эрэ нэһилиэнньэ ноҕуруускатын тулуйар кыахтаах. Бүгүн биһиги нэһилиэнньэбит мөлүйүөнү быдан ааһа түстэ. Правительствобыт, миграция хамсааһынын илиигэ ылан, ону сүрүннээн, хаарчахтаан, кытаанах принципиальнай политиканы ыытарыгар уолдьаста.
Ханнык баҕарар омук демографията гражданство проблематын кытта алтыһар. Гражданство омук олоҕор-дьаһаҕар правовой төрүтү биэрэр, бэйэ кыаҕын билиниини, инникитигэр эрэмньини күүһүрдэр. Гражданство экономикаҕа сыһыана эмиэ үгүс өрүттээх. Быһата, гражданство – омук барҕарыытын модун төһүүтэ.
Аҕыйах хонуктааҕыта хаһыаттарга Саха республикатын гражданствотын Coкyoн барыла бэчээттэннэ. Онно этэллэринэн, бу сокуон сиилэтигэр киирэр күнүгэр диэри баар дьон бары Республика гражданнарынан ааҕыллаллар. Бу күннэргэ кэпсэтэн көрбүт үгүс дьонум итини букатын ылыммыттар. Бастайааннай олохтоох диэн ким буоларын быһаарарга 15-20 сыл дуу, муҥ сатаатар 10 сыл дуу цензэни киллэриэххэ баара дииллэр кинилэр. Атын сиргэ дьиэлээх-уоттаах, дойдулаах дьоҥҥо, (манна аҕыйах сыл иһигэр байан-тайан, босхону эрэ үрдүнэн массыыналанан, квартира ыла охсон атыылаан бараары кэлбит дьоҥҥо), республикабыт дьылҕатын быһаарсар гражданствоны аҥар кырыытыттан сыҥалаан биэрэ сатыырбыт олус сүөргүтэ бэрт буолбат дуо? Саха сирин гражданина диэн, үчүгэйин талан эттэххэ, бу дойдуну өйүнэн-сүрэҕинэн сөбүлээбит, манна олох олорорго, оҕо төрөтөргө, үлэлииргэ бигэтик быһаарыммыт, кини үөрүүтүнэн олорор, кини хомолтотунан хомойор ханнык баҕарар омук киһитэ буолуохтаах диэн оруннаахтык этэллэр кинилэр. Саха омук кэскилин түстүүр бу биир сүрүн боппуруоска санаабытын этэн, Үрдүкү Сэбиэппит саамай сөптөөх, муударай быһаарыныыны ылынарыгар көмөлөһүөҕүҥ.
VII.
Саха Республиката, суверенитетын биллэрэн, бэйэтин баһын бэйэтэ билинэр суолга киириитэ биһиги норуоппут үйэлэр усталарыгар сүрүгэр-кутугар иитиэхтээбит ырата туолан эрэрин туоһута буолар. Итини сүүрбэһис сылларга саха интеллигенциятын үрдүк сайдыылаах, күн-сырдык санаалаах, хотойдуу сүрэхтээх дьонноро, тыыннарын толук ууран туран, туруулаһан ситиһэ сатаабыттара. Кинилэр махталлаах ааттара үрүҥ күн анныгар саха тыллаах баарын тухары умнуллуохтара cyoҕa.
Итинник этэн туран, түмүкпэр маннык икки суолга тоһоҕолоон тохтуохпун баҕарабын.
1. Бастакытынан, Саха Республиката, государственнай суверенитетын биллэрэн, Российскай Федерация тэҥ бырааптаах субъегын быһыытынан атаҕар саҥардыы туран эрэр. Государствобытын бөҕөргөтөр суолу көрдүүрбүтүгэр Саха сирэ түөрт үйэ тухары Россия быстыспат copҕото буолбутун умнарбыт хайдах да сатаммат. Дьылҕабыт, историябыт тэрийбитэ, оҥорбута оннук. Ол былаһын тухары саха норуота нуучча норуотунуун, эппиппит курдук, бииргэ олорон, үлэлээн, бииргэ үөрэн-хомойон, биир кыһалҕаны көрөн кэллэ. Аар кырдьаҕаспыт Өксөкүлээх Өлөксөйбүт 1912 сыллаахха, саха омугун эмиэ биир саамай мүччүргэннээх кэмигэр, нууччалары кытта бииргэ олорорго ыҥыран, «…белоглазый, большеносый нуча… гораздо ближе нам, милее и родственнее…» диэбит кэриэс кэс тыла кыларыйар кырдьыгын ааспыт күн-дьыл көрдөрдө.
Федеративнай дуогабары илии баттаспыт Саха сирэ Российскай Федерация хайдах-туох буоларын быһаччы тэрийсэр, быһаарсар соруктаах. Биһиги Россия тулхадыйбат тулааһыннаах, самныбат саргылаах, уйгу-быйаҥ олохтоох, биир сомоҕо улуу государство буолан туругура турарыгар баҕарабыт. Ити биһиги инники олохпут дьоллоох-соргулаах буоларын биир бигэ мэктиэтэ.
Иккиһинэн, суверенитеты биллэрии саха норуотугар үүнэргэ-сайдарга улахан кыаҕы, быраабы биэрэрин таһынан, туох-ханнык иннинэ, сүҥкэн эппиэтинэһи сүктэрэрин өйдүөх тустаахпыт. Төрүт олохтоох омуктартан саха – саамай улаханнара, республикаҕа аатын биэрбит омук. Онон республика туругун иһин, бастатан туран, кини эппиэттиир. Саха омуга республика бары омуктарын иллээхтик-эйэлээхтик олорорго, үлэлииргэ түмэр, сомоҕолуур күүс буолуохтаах. Билигин «норуоттар доҕордоһуулара» диэн тыллары бэчээккэ даҕаны, көннөрү кэпсэтиигэ даҕаны эҕэлээхтик элэктээн этэр кэмэлдьи үөдүйдэ. Tөhө да бэлэстэрин тыыттыннар, биһиги норуоттарбыт доҕордоһуулара баара, баар, баар да буолуоҕа. Саха сирин омуктарын истиҥник доҕордоһууларын тэрийээччинэн, көҕүлээччинэн, бөҕөргөтөөччүнэн саха омуга буолуохтаах.
Итиннэ даҕатан өссө биир олус наадалаах суолу бэлиэтиэххэ наада. Кыра омук буолар кыһалҕатын, атаҕастабыллааҕын биһиги, сахалар, этэр курдук, эппитинэн-хааммытынан билбит дьоммут. Республикабытыгар биһигиттэн өссө аҕыйах ахсааннаах омуктар – эбээннэр, эбэнкилэр, юкагирдар, чукчалар, долганнар бааллар. Биһиги кинилэргэ бары өттүнэн олохторо тупсарыгар, сирдэрин-дойдуларын харыстыылларыгар, тыллара, культуралара сайдарыгар, государственнай-административнай статустара сөптөөхтүк олохтоноругар көмөлөһүөх тустаахпыт. Кинилэргэ биһигиттэн ураты сымнаҕас доҕордуу сыһыан эрэйиллэр.
Ылыныллыбыт государственнай докумуоннар суверенитеты туругурдуу саҕалааһына эрэ буолаллар. Ону дьиҥнээхтик олоххо киллэрии ахсаабат дьүккүөрдээх үлэни, норуот бары күүһүн-күдэҕин түмэрин эрэйэр. Биһиги оннубутугар атын ким даҕаны кэлэн олохпутун оҥоруо, кэскилбитин тэрийиэ cyoҕa. Биһиги дьылҕабыт -биһиги бэйэбит эрэ илиибитигэр. Итинник санаан туран, саха омук бүтүннүүтэ, хас биирдии киһитигэр тиийэ, өй-санаа да, үлэ-хамнас да, майгы-сигили да өтүунэн эргиччи эҥкилэ суох буолара эрэйиллэр. Хас саха омугун аатын үрдүктүк тутуохтаах, кини чиэһин харыстыахтаах.
Саха – ол аата дэгиттэр сайдыылаах, сатабыллаах, дьүккүөрдээх, сүрэхтээх үлэһит киһи буолуохтаах.
Саха – ол аата дьоҥҥо барыларыгар, атын омуктарга бүтүннүүлэригэр истиҥник, эйэҕэстик, доҕордуу сыһыаннаһар, кинилэргэ бары өттүнэн көмөлөһөргө кыһаллар, амарах, үтүө санаалаах, сэмэй-көрсүө киһи буолуохтаах.
Саха – ол аата дьоҥҥо-сэргэҕэ холобур буолар, талбыт кэриэтэ кэрэ майгылаах-сигилилээх киһи буолуохтаах.
Саха – ол аата элбэх oҕo күйгүөрүнэн эймэнэр, дьоллоох ньир-бааччы ыал ийэтэ, aҕaтa, эбэтэ, эһэтэ буолуохтаах.
Оччоҕо саха омук албан аата улахан ытыктабылынан, сүрэхтэн сүгүрүйүүнэн ааттанан аан дойду үрдүнэн тapҕыаҕа. «Саха курдук үчүгэй үлэһит», «саха курдук кэрэ киһи» диэн уос номоҕо буолуоҕа. Оччоҕо саха киһитэ, сир хайа бaҕapap муннугар тиийэн, киэн тутта этиэҕэ:
– Мин – сахабын!