Айылҕа диэн тугуй-кимий?
Прокопий Уран.
29.09.2018 г.
Тылтан тыл үөскүүр, тыллар силбэһиилэриттэн аат тыллар үөскүүллэр. Холобур, бу күн – бүгүн, бу түүн – бөлүүн, олох мас – олоппос…
Айылҕа диэн аат тыл үөскээбит астрономическай уонна философскай өйдөбүлэ тугуй?
Маныаха маннык эппиэттиэххэ сөп: киһи уу (эт) хараҕынан көрөр сулустара, Күн, Ый, Халлаан, от-мас, уу-хаар, сир-буор, кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр, киһи-сүөһү, араас көстүүлэр (тыал, этиҥ, чаҕылҕан, самыыр-ардах, былыт уо.д.а.) – барыта саха өйдөбүлүгэр Айылҕа. Туох барыта Айылҕанан айыллар.
Сахалар оннук өйдөбүллээх буолан, “саха – Айылҕа оҕото” дэнэр үгэстээхтэр, кинилэри Айылҕа айарын билинэн “айыы аймаҕабыт” диэн ааттаналлар. Ол аата биһиги киминэн эрэ айыллыбыт дьоммут, улууспут (=улуу ууспут) – Күн, Күн улууһун дьонобут. Күн тоҕус улуустаах, а.э. тоҕус араастаах (көрүҥнээх). Тэҥнээн көр: хаарты 4 улуустаах: буугунай, чиэрбэ, эбиэн, туора.
Айылҕа сүрүн өйдөбүлэ – аҕа (“отец”), мифологическай өйдөбүлгэ ааттанар, ыҥырыллар аата – Аар Тойон Аҕа, Аар аҕа Тойон, Аар аҕа Тойон айыы эбэтэр Аар Айыы Тойон (Аар Айыы, Аар аҕа айыы Тойон).
Билигин биир тыл курдук өйдүүр уонна “Айылҕа” диэн суруйар аат тылбыт былыр үс тыллаах этитиилээх этии этэ:
Ай ыл аҕа=Айылҕа (өскө биир тыл курдук холбуу суруйар буоллахха, сөптөөх формата=Айылаҕа).
Ай Ыл Аҕа (=Айылаҕа) эйигин айан баран, үйэҥ туоллаҕына, дьылҕаҥ, оҥоһууҥ бүттэҕинэ бэйэтигэр эн сүргүн төттөрү ылар. Ону сахалар “таҥаралаабыт”, “таҥараҕа барбыт эбэтэр таҥара ылбыт”, “айаннаабыт” уо.д.а. этэллэр.
Куһаҕаннык быһыыламмыт киһи сүрүн таҥара ылбат…
Таҥара ылбыт сүрүн (эн сүргүн) саҥаттан Орто Дойдуга олохтуу хоһуттан түһэрэр. Айан түһэрэр. Киһи сүрэ (сүр кута) хоһуттан эргилиннэҕинэ, а.э. киһи (оҕо) төһө да атын ийэттэн төрүөбүтүн үрдүнэн буор кута (=этэ-сиинэ) уларыйбат, оттон сүр кута өссө эбии чочуллар, тупсарыллар.
Сүр эргилиннэҕин аайы чочуллан уонна үчүгэй сүрдэр сүүмэрдэнэннэр киһи-аймах арааһы айар, а.э. киһи өйүн сүрүнэн айар: техниканы, эми-тому, электрониканы, компьютеры. Кэлэр үйэлэргэ телеаһылыктар, телеэмт-том, телетехникалар, телеыаллар уо.д.а. айыллыахтара. Ону билигин түһээн да билбэппит.
Бу Орто Дойдуга (=Буор Дойдуга) киһи эргиллэр диэн өйдөбүл баар буолан “эһэтин курдук, эбэтин курдук” майгыннатыы – сылыктааһын үгэһэ билигин да баар.
Эбэтэр этэллэрэ: “Тыыннаах үөрэ”… Говорят о человеке или скотине чрезвычайно похожем на одного из родителей или предков” (А.Е. Кулаковский “Научные Труды” Якутск, 1979, стр. 183).
Айылҕа эргиирэ диэни киһи-аймах сыһыары тутан өйдөөтөххө – бу Олох (“Жизнь”). Киһи-аймах олоҕо уонна сайдыыта эргиирдээх, эргиир баарын тухары Олох баар.
Киһи айыллар уонна айдарыылаах буолар, а.э. киһи буор кута айыллар, сүрэ күүһүрэр, тупсарыллар, айдарыллар (=айдарыылаах-тупсарыылаах-күүһүрдүүлээх буолар, ол талаан нөҥүө биллэр). Киһи айыллыытын уонна айдарыыланыытын сахалар “айылгы” дииллэр.
Айылгы – бу киһи тас быһыыта, көрүҥэ, характера, майгыта-сигилитэ, өйө-төйө (а.э. сүрүн күүһэ).
Айылгы. – Этиллибит этимологията маннык: ай ыл икки. Өйдөбүлэ: айыллыы уонна ылыныы икки холбоспута (физиономия+характер).
Айыы (Аар Тойон Айыы) туохха эйигин анаан айбытын ылынар уонна ылыммат диэн баар. Холобур, хойут өйдөөтөххө: поэт буолуох киһи эбэтэр наукаҕа хорутуулаах-таһаарыылаах буолуох киһи олоҕун очуругар оҕустаран-тэбиллэн “хаалбыт буолара” баар суол.
Ай ыл икки =айылгы. Айылгылаах киһи Таҥара көмөтүнэн уонна Айыы-Таҥара ол киһи сүрүн күүһүн дьонтон ордук ураты айан-таҥан уһулуччу аар (аара) оҥоһуулаабытын ылыннаҕына дьоллоох олохтоох буолар.
Икки (=2) ахсаан (чыыһыла) элбэх ахсаан форматын үөскэтэр:
1) Икки киһи буоллубут да – “биһиги” эбэтэр “эн биһикки” диибит. Биһи+икки=биһиги, эн биһи икки=эн биһикки;
2) Эн+икки=эһиги;
3) Былыргыттан биир саамай билэр тылбыт – аргы (=арыгы. Пекарский стб. 155). Арыгы=аар икки. Арыгы х саргы? Арыгы икки “аардаах”: бастакыта, киһи “чэпчиир”, а.э. санаата көнньүөрэр, үөрэр, кыһалҕатын умнар, иккис “аара” – киһини итирдэр, өйүн баайар, ааргы оҥорор, этиһии-охсуһуу аарын төрүөтэ буолар…;
4) Сылгы. “Прежние якуты круглый год считали за два года, т.е. весна с летом считались за год, а осень с зимой за другой…” (Пекарский стб.2439). Саха хаһаайыстыбаннай төрүрүк сыла (“круглый год”) 2 сыллаах эбит, онон кыһыннары-сайыннары айаҕын бэйэтэ булунар саха маанылаах сүөһүтэ – сылгы. Сыл+икки=сылгы. Саас+сайын=1-кы сыл, күһүн+кыһын=2-ис сыл;
5) Иччиги (атах таҥаһын аата). Иччи+иики=иччиги, а.э. икки атахха иччи буолааччылар.
Айылаҕа аҕа суолталааҕын “айгыр силик Айылаҕа…” диэн үҥкүү тыла этэрбитигэр-туойарбытыгар наар туттарбыт кэрэһэлиир. Ол эбэтэр тюрк тыллаах аймахтарбытыгар “айҕыр-жеребец (Пекарский стб. 201)”.
Сылгы сүөһү аҕата-айгыр (=айҕыр), сүөһү аҕатын синоним тыла-атыыр.
Айылҕа айар аҕа, “айбыт аҕам” дэһэбит. Ол айыллыбыт Сир (“Земля”) төрөтөр-ууһатар-бииһэтэр, иитэр-аһатар, харайар уонна буор куппутун “харайар”. Ол иһин Сири: Ийэ Сир, Ийэ Дойду, Аан Ийэ дойдум, Сир Ийэм диэн ааттыыбыт.
Киһи-аймах олохсуйар Буор Дойдута (=Орто Дойду) уонна киһи хараҕынан көрөр эттиктэрэ: Күн, Ый, сулустар, былыт уо.д.а. уопсай ааттара – Аан Дойду.
Өйдөбүлэ: киһи-аймах аан бастакы дойдута. Тэҥнээн көр: аан тыл, аан дьиэ, Аан Алахчын, Аан Дархан, Аан Дуолай, аан маҥнай, аан бастаан…
Оҕо ийэттэн төрүүр, а.э. оҕо Орто Дойдуга кэлэр аана – ийэ буолар. Холобур, Ана (тюрк.) – 2) родная мать, матушка (Пекарский стб. 906).
Гректэр Аан Дойдуну астрономическай өйдөбүлгэ kosmos диэн ааттыыллар, оттон Вселенная диэн өйдөбүлгэ – galaktikos (галактика) диэн тыллаахтар.
Биһиги, сахалар, “харах-көс” паараласпыт аат тыллаахпыт, оттон туроктарга “көс” диэн тыл харах диэн өйдөбүллээх…
Kosmos (грек.). Уран аҕа таҥаралаах былыргы гректэр (=эллиннэр) киһи хараҕынан-көһүнэн көрөр эйгэтин – Космос диэтэхтэрэ буолуо: Мин көһүм – көһүм [=kosm (грек.)]+өс (грек. os). Kosmos (грек.), толору эттэххэ, көһүм өс, а.э. көһүм (=хараҕым) көрөрө миэхэ кэпсиир (тыл-өс) эбэтэр көһүм көрөрө миэхэ сокуон, ону билинэбин…
Саха тылыгар “өс” диэн тыл биир сүрүн суолтата – сокуон (Г.В.Ксенофонтов “Ураангхай-сахалар” I том, бастакы уонна иккис кинигэлэригэр 308, 314 страницаларга).
Өс хоһооно, өс номоҕо (поговорки, пословицы), толору эттэххэ, тыл хоһооно, тыл номоҕо, а.э. олоҕурбут этии (олоҕурбут тылынан эттим), оттон төрүт өйдөбүлэ: сокуон курдук сөпкө (таба) этиллибит тыллаах, ис хоһоонноох этии, уос номоҕо буолар сокуон.
Сахаҕа космос уонна Аан Дойду синоним өйдөбүллээх тыллар.
