Дьикти харысхал туһунан.
От редакции: в селе Едей Намского улуса недавно обнаружена кость мамонта с руническими надписями. Первым к изучению данной находки подключился СВФУ и университетский Музей письменности. Музей письменности СВФУ работает над определением датировки и расшифровкой надписи. Мы попросили дать комментарий к этой находке нашему другу и коллеге Кузьме Фёдорову, руководителю группы «Силис», занимающейся изучением рун саха по методике известного исследователя А.Кривошапкина – Айынга.
Кузьма Федоров (Республика Саха, г. Якутск).
5.07.2018 г.
Бу булумньу хаартыскатын миэхэ ааспыт нэдиэлэҕэ хас да киһи ыыппыттара. Бастаан көрөргө киһи хараҕар быраҕыллара бу харысхал аныгылыы оҥоһуулааҕа буолар. Формата солдат брелогар майгынныыр, оттон суруга аныгы инструменынан, олус сатабыллаахтык оҥо быһыллыбыт. Ол иһин бу малы былыргы диэҕи киһи хайдах эрэ тардынар.
Ол гынан баран, кырдьык былыргы оҥоһук буолллаҕына киһини сөхтөрөр дьиктилэрдээх. Бастакытынан, харысхалга суруллубут сурук классическай орхоно-енисейскай диэн ааттанар руналарынан суруллубута уонна тыллара двоеточиенан араарыллыбыттара буолар. Бу иннинэ Сахабыт Сиригэр көстүбүт суруктар бары түҥ былыргы, наукаҕа “западные руны” диэнинэн биллэр бэлиэлэр этэ. Орхоно-енисейскэй диэн өбүгэлэрбит 7-9 үйэлэргэ Монголияҕа уонна Енисей өрүс таастарыгар суруйалларыгар киэҥник тутта сылдьыбыт суруктара ааттанар. Итинник сурук манна көстүбүтэ биллибэт этэ. Иккиһинэн, бу харысхалга суруллубут руналар олус үчүгэйдик көстөллөр, сатабыллаахтык быһыллыбыттара бириэмэттэн улаханнык эмсэҕэлээбэтэхтэр.
Бу суругу ааҕарга, биллэн турар, аныгы рунология наукаҕа туттуллар томсен-радлов-малов алпаабыттарынан ааҕа сатыахтара да, киһи ылынар тылын таһааралларын саарбахтыыбын. Тоҕо диэтэххэ наукаҕа ылыныллыбыт алпаабыт төрдүттэн сыыһа, сүһүөх суругу аныгылыы сурук курдук биирдии дорҕоон оҥорон бу суругу сөпкө аахпаккын. Аны былыргы суругу лингвистика наука кандидаттара уонна доктордара эрэ ааҕыахтарын сөп диэн өйдөбүл киэҥник тарҕанан турар, ол иһин Андрей Иванович Кривошапкин – Айыҥа сүүрбэччэ сыл анараа өттүгэр оҥорбут руна сурук сөптөөхтүк сүһүөхтэринэн таҥыллыбыт силлабарийын наукаҕа баччааҥҥа диэри туттубакка сылдьаллар.
Уурунуу (руна) суругунан өбүгэлэрбит түҥ былыргыттан тутталлара. Бу көннөрү тылы эрэ ойуулуур сурук буолбатах, ону ааһан саха үрүҥ ойууннара Айыылардыын быһа алтыһар ньымаларынан буолар. Ол барахсаттар былыр Үөһээҥҥилэриниин алтыһан суруйалларыгар көҥүл ылаары лингвистика науканы үөрэтэн, докторскай диссертация көмүскүү сатаан сүүрэкэлэспэтэх дьон буолуохтаахтар, атын көҥүлү ылан эрдэхтэрэ. Саха үрүҥ ойууна суруйбутун эмиэ оннук киһи ааҕар, хас да үйэ ааспытын иһин. Суруйбут үрүҥ ойуун салгын кута ханна да барбат, онон бу суругу ааҕарга көннөрү бэлиэлэр дорҕооннорун эрэ холбоон ааҕар таһынан, суруйбут ойуун эйгэтин кытта ситим ирдэнэр. Оччотугар эрэ сөпкө ааҕыллар сурук буолар. Ол иһин Дьурааны Таайыы сурук диэтэхтэрэ өбүгэлэрбит бэйэлэрин кистэлэҥ билиилэрин уурунан хаалларбыт суруктарын. Бу көстүбүт харысхал бэлиэлэрин Айыҥа силлабарийынан ууран көрдөххө маннык:
Үө, Исти/Эсти
Үк/Өк, Уо, Аб
Сү, Өҕө/Эҕэ
Ба, Уо, Ыл
Өбүгэ суруга аһаҕас дорҕоон дьүөрэлэһиитинэн ааҕыллар – бүтэй дорҕооно уларыйбат, аһаҕас дорҕоонун таайан булаҕын. Онон бастакы строка ҮСТЭ диэн буолара саарбахтаммат.
Иккис строкаҕа иккиһинэн турар бэлиэ ӨК диэни кытта дьүөрэлэспэт УО турбута уһатыылаах аһаҕас дорҕоон баарын бэлиэтиир, онон ҮКҮҮ, ӨКҮҮ диэн тахсар. ҮКҮҮ диэн тыл суох, ӨКҮҮ диэн аат буолуон сөп. Үһүс турар АБ бэлиэ ӨКҮҮ диэни кытта дьүөрэлэһэн ЭБ буолар. Саха тылыгар ЭБ диэн суох. Бастакы тылбыт ӨКҮҮ диэн дьахтар аата эбит диэтэххэ, иккис тылбыт ЭБЭ диэн буоларыгар тиийэр.
Үһүс строкаҕа икки рунаны СӨҔҮҮ диэн холбуохха сөп эрээри, бу тыл ҮСТЭ ӨКҮҮ ЭБЭ диэни кытта өйдөбүлэ барсыбат. Онон САҔА диэни маннык суруйбут буолуохтарын сөп.
Төрдүс строкаҕа турар үс бэлиэ БУОЛ диэн ааҕыллар.
Онон харысхалбыт суруга ҮСТЭ ӨКҮҮ ЭБЭ САҔА БУОЛ диэн тахсар. ӨКҮҮ ЭБЭ диэн улахан удаҕаннара буолуон сөп. Кини ойуун буолуохтаах уолу дуу, удаҕан буолуохтаах кыыһы дуу алҕаан, үс төгүл сабырыйар киһи буол диэн бэлэхтээбит харысхала көстүбүт курдук мин көрүүбэр.
