Айыы үгэһин араар соруктан «Үгэс уонна Айыы үгэһэ» семинар буолан ааста.
Анна Холмогорова, Арчы Дьиэтэ фольклорга специалиһа.
10.06.2018 г.
Айхал – үрдүк Айыыларга!
Үчүгэйиэн-күн анна!
Илья Баишев
Бэс ыйа – сайыҥҥы уһун Күн туруута. Бу кэмҥэ туох баар барыта тыынар, Илгэ-Быйаҥ эҥэрдэһэр, Үрүҥ тыыны өллөйдүүр Үрүҥ Айыы илдьитэ Саха айыы киһитэ Үрүҥ Күҥҥэ, Үрдүк Айыыларга Сүгүрүйэн Үрүн илгэни көрдөһөр Үрүҥ Тунах Ыһыах ыһыллар.
Бэс ыйын 5-6 күннэригэр Дьокуускай куоракка Арчы Дьиэтигэр күннээҕи үгэстэн Айыы үгэһин араар соруктан «Үгэс уонна Айыы үгэһэ» семинар буолан ааста.
Семинар ис хоһоонун кэпсиири Айыы Итэҕэлин сэһэнньитэ, бөлүһүөк Павлов А.Н – Дабыл саҕалаата: – Үгэс диэн олохсуйан хаалбыт төһүү майгы, олоҕу оҥостуу, өй-санаа өйдөбүлэ. Үгэс диэн аҕа ууһунан, нэһилиэгинэн тус-туспа буолар. Онтон чуолаан айыы үгэһин сиһилии быһаарда. Ол курдук, өй-санаа икки аҥыы арахсар: 1) күннээҕи кылгас санаа; 2) күүстээх улахан халбаҥнаабат санаа, Айыы санаа диэн буолар. Өркөн өйдөөх дьоннордоохпут, кинилэр санаалара Айыы санаа. Онтон, норуокка кыра өй-санаа баһыйдаҕына, олох сайдар тэтимэ түһэн хаалар, орто таһым буоллаҕына – ортоһуор буолар. Билигин өй-санаа намтаан, кыччаан турар, мээнэ саҥарааччы, туойааччы, кыра бытархайы сэҥээрээччи, тиэрэ кэпсээччи үксээтэ. Онон улахан санааҕа тиийэргэ үөрэхтэр наадалар. «Кут-сүр» кыһа олоҥхоттон айыы киһитэ буолар “Айыы үөрэҕин” ситимин оҥорбута. Хас биирдии киһиэхэ, Айыы аартыга аһаҕас ол гынан баран бу өйдөбүлү илдьиритэн өйдөөһүн, орто дойдуга олохпутун хайдах дьаһынан олорорбутуттан көстөр. Айыы диэн кэлэр кэм, саха киһитэ кэлэр кэнчээритин туһугар олорор. Тоҕус Айыы хааллааннарын сүрэххэ-быарга, өйгө-санааҕа иҥэрэн олордоххо, бэйэбит испититтэн олохпутун көрүнэн-дьаһынан олоруо этибит. Былыр олохторун дьаһынарга улахан кэпсэтиилэри үс түһүлгэлээн тэрийэллэрэ: улахан дьон кэпсэтэ олороллорун иһиллиир иккис эргимтэ дьоно бааллара, онтон үһүс кинилэр кэннилэриттэн ырааҕы чугаһата сатаабат, кыайан өйдөбөт таһымнаах дьон кэлэллэрэ. Ыһыах – күн оройо турбутун кэмигэр, тоҕус айыыларга сүгүрүйэр түөрт эйгэ иччилэригэр хайыһар үтүө ытык күммүт. Саха ыала айыы өйдөбүлүгэр кэлэллэригэр дьиэлэрин таһыгар тоҕус ойбонноох сэргэни туруоран күн уотун түһэрэр түһүлэгээх буолуохтаахтар.
«Айыы үөрэҕэ – киһи уйулҕатын сайыннарыыга сааһыламмыт методиката» – Александрова В.В – Эрэлкээнэ, суруналыыс. Кини, аан дойду психологтарын үөрэтэн-чинчийэн баран Тэрис «Һоп-паа» кинигэтигэр тохтоон онно тирэнэн тоҕус айыылар өйдөбүллэригэр олоҕуран, саха уйулҕатын аһар “карта желаний” диэни оҥорбут билиһиннэрдэ.
«Саха итэҕэлигэр үгэс тиһигин тэҥнээн көрүү» Курилкина В.Н, историческай наука кандидата: – Айыы дьоно сомоҕолоһуоктаахтар, биир санаанан сылдьыахтаахтар. Аар Айыы уонна Айыы Итэҕэллэри чинчийэн үөрэттим. Ол түмүгэр улахан уратыны булбатым. Аар уонна Айыы Тойоннор кэрэһиттэрэ, эйгэтэ, дьайыыта, оҥороро, айар кыаҕын өйдөбүллэрэ син биир курдуктар. Бэйэни ытыктаһан, сыаналаһан үлэлииргэ саха норуотугар тирэх үөрэхтэр баалларын быһыытынан сыаналыыбын. Араас тиһик үөрэхтэр бааллара үчүгэй. Ол көрдөрөр биһиги дириҥ силистээх култууралаах, былыргы баай историялаах норуот буоларбытын.
“Үгэс сыллааҕы эргиирэ” – Попова Г.С – Санаайа, педагогическай наука кандидата: – саха олоҕор үгэс сыллааҕы эргиирин тилиннэрии тутаах түгэннэр ыал олоҕуттан салаланар. Ыал уйата – тыл иччитэ. Уолу кыыһы айылҕатынан иитии, оҕо оонньуур уонна айар тутар дьарыга үгэс ситиминэн барарын ситиһэргэ араас өрүтүнэн үлэ барар. Сахаҕа ыйдарынан мөһүлгэ эргиирэ (ый-күн хаамытынан) салалларын ситиһэ сатыаххайын…..
«Айыы үгэсэтэрэ» – Саввинов А.С. философ. наука доктора: – Үгэс диэн олоҕу олорууга улуу сокуон. Ол аҕа ууһунан олорбут үөрэҕэ суох төрүт тыллаах, дьарыктаах өбүгэлэрбититтэн кэлбитэ. Аныгы олоххо айыы өйдөбүллэрэ олохтоноллоругар, бастатан туран, дьиэ кэргэн института баар буолуохтаах. Ыччакка үгэһи тутуһууну, сиэрдээх майгылаах буолууну тиэрдиэххэ. Олоххо дириҥ өйдөбүл барыта ийэттэн аҕаттан, дьиэ кэргэттэн саҕыллар.Ыал буолуу үөрэҕэ баар буолуохтаах. Былыргы учуонайдар – суорумньуһуттар этилэрэ.
«Оҕоҕо, ыччакка сиэр олохтуур туомнар» – Лукина И.Е – Уйусхаана, Айыы Дьиэтин бахсыта: оҕо иитиитигэр төрөппүт, уулусса, мэнээх дьон, итэҕэл дьайыыны оҥорор. Итэҕэл өттүттэн оҕоҕо сиэр-туом оҥоробун, төрөппүккэ кэс тыл этэбин. «Айыы үөрэҕэр» оҕо төрүөҕүттэн иччилэргэ, тылга, сиэргэ сыһыарар туомнары Тэрис сурукка киллэрбитэ. Ону дьоҥҥо-сэргэҕэ сүүрбэччэ сыл устата тарҕата сылдьабын. Үгэс эргииринэн, ыйдар суолталарынан оҕолор кэрдиис саастарынан саҥ тардыы туомнары оҥоробун. Хас ыал аайы “Айыы түһүлгэтэ” баар буоларыгар баҕарабын.
“Ыһыах түһүлгэтигэр 9 Айыылар ситимнэрэ” – Яковлев В.Ф, этнограф: – Үрүҥ Айыы баһылыктаах үөһээ Айыылар бэс ыйын 22 күнүгэр сарсыарда түһэллэр. Бу күн Айыы санаанан сүгүрүйэр ытык бэлиэ күммүтүтүнэн буолар. Бүтүн аан дойду билинэр, үрдүк айыыларга болҕомто уурар, айылҕабытыгар сүгүрүйэр ытык күммүт. Ыһыах түһүлгэтэ – итэҕэл храма. Ол түһүлгэҕэ киирэр аантан саҕалаан Аар баҕах маска сүгүрүйүү, ыһыах алгыһын, кымыс иһиитин сиэрэ-туома өбүгэлэр үгэстэрин тутуһан ыытыллыахтаах. Үс Хатыҥҥа баар тоҕус ампаар – бу тоҕус айыылар харахтара. Манна хас биирдии айыылар өйдөбүллэринэн бу ампаардарга үлэлээн, дьоммутугар-сэрэгэбитигэр айыы санаа саҕыллыахтаах.
«Олонхо дьиэтэ үгэс сыллааҕы эргииринэн үлэлиир тутула» Лукина С.Н., Нам олоҥхотун дьиэтин үлэһитэ: «Айыы үөрэҕин» ситиминэн үгэс эргиирин тутуһан үлэлээтэххэ сахалыы эйгэ ис иһиттэн үөскээн тахсар. Олоҥхо дьиэтин үлэтин хайысхатын сөптөөхтүк туһаайан үлэлииргэ, ис хоһооннуурга бу ситим олус сөптөөх уонна туһалаах.
Попова М.Д., общественник: Айыы Үөрэҕин ситимин бэйэм дьиэ кэргэммэр туһанабын. Айыылар өйдөбүллэринэн уруу-хаан аймах дьоммор ыһыах тэрийэбин.
Аввакумова И.Е. , култуура колледжын хореографа: – Сценическай үкүүнэн үөрэммитим. Үҥкүүгэ төрүт хамсаныылары Сергей Зверов олук ууран барбыта. Онтон билигин төрүт хасманыыга киирэр олох уустук. Ону өйдүүр, ылынар ыччаттар бэрт аҕыйах буолааччылар. Дьиҥнээх саха хамсаныыта төрүт үлэҕэ баар: отчукка, сылгыһытка, булчутка…
Николаева С.Б. –Тупсаана, культуролог: – Мандар Уус тоҕус таһымнаах дорҕоон үөрэҕэ миэхэ олус чугас. Бастаан тыас баара, онтон дорҕоон, саҥа, тыл, этии, кэпсэтии, хоһуйуу (хоһоон), туойуу (ырыа), олоҥхо. Ити тоҕус таһымынан олоҥхоҕо айаммыт аартыгын хайан биэрдэ. Улуу убайбыт Мандар фольклорунан үлэлиир, дьарыктанар дьоҥҥо-сэргэҕэ улаҕан көмөнү оҥордо. Төрүт дорҕоон төрүт идэни, төрүт дьарыгы, төрүт аһы кытта биир ситимнээх буоллаҕына хаһан да сүтүө суоҕа. Тыаспытыттан, дорҕооммутуттан төрүт хамсаныы, төрүт дьарык эйгэтэ үөскүүр. Итэҕэлбитигэр үлэлиир дьоммутугар ытыктабыл үөскүөхтээх, наука уонна норуот ситимнэрэ да буолуохтаах.
Попов С.Ф., Айыы Сиэн, норуот эмчитэ, краевед: – күндү – күн диэки үҥээччилэр ыһыах ыһаллар. Улахан суруйааччыларбыт Мандар тиһигинэн алтыс таһымҥа сылдьаллар. Николаев А.А. Саха кэпсээбэт кистэлэҥэ кинигэтин сахалыы саҥаттым. Бу кинигэҕэ бэйэм санаам өрүттэрэ киирбитэ. Сахалар элбэх ыраахтааҕы дьоннордооҕо. Сиһик ойуута – киһи тиһигин ойуута, этэрбэс ойуутугар баар буолаччы. Аймах – аҕа өттө, уруу – ийэ өттө. Ыал тутулунан олоруу билиҥҥи баар буолуохтаах.
Саввинов А.С – Алгыстаах Өлөксөөн: дьахтар уонна эр киһи диэн арахсыы суох буолуохтаах. Икки аҥар холбоһон киһи буолар. Улуу киһи Кондаков этэн турар: “Атын омук итэҕэлин атын омукка киллэримиэххэ наада”,- диэн. Алгыһы олоххо сөпкө киллэриэххэ наада. Саха омук дьахтары таҥара оҥостубута. Тэрис түҥ былыргы өбүгэ үөрэҕин ситимнээтэ. Дириҥ, чиҥ сахалыы айылҕалаах дьоммут тыабыт сиригэр бааллар, биллибэккэ көстүбэккэ сылдьаллар. Ол дьоммутугар чугаһыаххайын.
Турнин П.Н.: “Үс” диэн общественнай түмсүүнү үлэлэтэбин. Сүрүн сорукпут ыччаты өбүгэ үгэһигэр уһуйуу, сиэри-туому үөрэтии-тутуһуу. Туох барыта кэмнээх кэрдиистээх. Аныгы олох күүскэ сайдан баран иһэр. Онон дьоммут-сэргэбит тугу баҕаралларын өйдөөммүт-өйөөммүт сөптөөх тэрээһиннэри тэрийиэхтээхпит. Төрүт үгэстэри, билиҥҥи кэмҥэ сөп түбэһиннэрэн сайыннаран иһиэххэ, оччоҕуна эрэ ыччат өбүгэтин үгэһигэн диэки бэттэх кэлиэҕэ. Айылҕабыт таабырынын таайаммыт, хас биирдии киһи бэйэтин айылҕатын өйдүөхтээх, билиэхтээх. Алгыс көмөтүнэн үчүгэй кэмнэр кэлэн эрэллэр. Барыгытын Үрүҥ Аар Тойон араҥаччылаатын!
Семинар сүрүн түмүгүн историческай наука кандидата Николаев А.А. “Саха омук историята” тиэмэтигэр таарыйда: – Сахалар манна олохтоох омукпут, айылҕаны кытта ыкса ситимнээхпит, олус дириҥ култууралаахпыт уонна түҥ былыргы историялаахпыт. Өбүгэбит дьиҥ билиитин историятын, астрономиятын, географиятын, археологиятын, культурологиятын, медицинатын, экиономикатын, педагогикатын, психологиятын, ….үөрэтиэхтээхпит, чинчийиэхтээхпит. Ол аата бары общественнай, гуманитарнай, техническай, естественнай наукалар холбоһон үлэлээтэхпитинэ дьиҥнээх саха история, култуурата үөскээн тахсыа этэ. Саха историята – Аан дойду историятын аанын аһар күлүүһэ буолар.
Семинарга кытта кэлбит дьоннор бары лекциялар сүрүн өйдөбүллэринэн санааларын сайа эттилэр. Дьиэ кэргэнинэн, уруу-хаан аймаҕынан өбүгэ үтүө үгэһэ тарҕанарыгар санааны туһаайан бииргэ үлэлииргэ семинар түмүгүнэн быһаарыныы ылынныбыт.
Арчы Дьиэтэ фольклорга специалиһа Анна Холмогорова.
