ААЛ ЛУУК МАС СУОЛТАТЫН АНЫГЫЛЫЫ АНААРЫЫ.
От редакции: интересный материал нашего новосибирского друга и коллеги, учёного и общественного деятеля И.Е.Максимова.
Иоган Максимов,
экодухуобунай сайдыы оскуолатын төрүттээччи, СР Айылҕа харыстабылын туйгуна, С.А.Новгородов аатынан бириэмийэ лауреата,СР духуобунай академиятын бочуоттаах чилиэнэ, Болугур, Чакыр нэһилиэктэрин уонна Чурапчы улууһун бочуоттаах олохтооҕо (Новосибирск).
8.06.2018 г.
Сахалар сылтан сыл ыһыахпыт бырааһынньыга элбээн, кэҥээн, Аал Луук маспыт лабаата сарыадыйан, үөһээ тардыһар умнаһа үрдээн иһэр. 2006 с. саҕалаан улуустар сыл аайы Олонхо Республиканскай ыһыаҕын ыыталлар. Уочаратынан ким аарыма улахан Аал Луук Маһы тутан, орускуота биллибэт кыахтарынан күрэхтэһэллэр. Бу ытык бэлиэни ыһыаҕы арчылыыр Айыылары үргүтэртэн толлубакка аныгылыы араас өҥнөөх лаампанан үрүн түүнү сырдатар сайыҥҥы елка курдук киэргэтэллэр.
Ыһыаҕы талыы-мааны баһылыктарбыт боротокуолунан дууһаларын сэгэтэн аһаллар. Театральнай ритуал кэнниттэн Аал Луук Мас анныгар чороонноох кымыс күөрэйэр, үтэһэлээх эт, саха аһа дэлэйэр. Өбүгэ оонньуулара күрэҕинэн ыһыах сиэрэ-туома ситэр. Чуор куоластаах, оһуохай үнкүү-битик хоровод эргиирэ тыыннаах телескопическай антеннаҕа кубулуйан ыһыаҕы Халлаан Куйаарын кытары сибэстиир. Олонхо үс дойдутун ситимниир Аал Луук Мас Күҥҥэ тардыһар күөх чыпчаала “Уруй-Айхал!” алгыс ыралары үөһээ эфир куйаарыгар көтүтэр.
Дьэ ити курдук, Ыһыах – Орто дойду тыыннаах олоҕун тулхадыйбат төрүтүгэр – Үрүҥ Күн Айыыга сүгүрүйүү улуу бырааһынньыга, Эллэй өбүгэ саҕаттан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан, тас симэҕэ эбиллэн, киэбэ кэҥээн иһэр. Ол эрээри бу дьоро тунах күннэргэ ытык Аал Луук Мас таабырына, ис сакральнай кистэлэҥэ, үрдүккэ-сырдыкка, үөрэххэ-билиигэ угуйар суолтата ситэ арыллыбакка хаалар. Ол аата ыһыах ыччаты иитэр, духуобунаска тардар сабыдыала, практическай туһата намтаан биэрэр. Тоҕо оннугуй? диэтэргит, аныгы технотроннай үйэ киһитэ үлэтин, туох баар бары дьыалатын, дьайыытын 95%-на үгэс, привычка, стандарт, тэпсиллибит киэп (стереотип) быһыытынан өй-мэйии сабыдыалын тумнан, эмоциональнай уоҕур халыыбынан ааһар. Саҥалыы көрүү, сонуну арыйыы, айымньылаах сайдыы дьулуурун өй-мэйии үлэтин 5%-нын эрэ ылар эбээт. Иккис биричиинэ, “духуобунай культура” термин дириҥ ис хоһооно эт-мэйии киэбинэн кэбэҕэстик өйдөммөт уустугар сытар. Биллэн турар, ким барыта духуобунай культуранан бэрткэ билэр курдук туттунар. Бу боппуруос ис-иһигэр киирэн, культуранан дьарыктанар специалистар, анаан чинчийэр ученайдар (культурологтар) термин ис хоһоонун 1500-2000 араас барыллааһынынан этэн быһаараллар. Ол аата культура ис эйгэтин таба тута иликтэр. Оттон “духуобунас” – эт-мэйии өйө хоппот, өссө мындыр өйдөбүл. Мин духуобунай культура айылгытын олох уопутунан байан, муударай толкуйум буспутун эрэ кэнниттэн тобулбутум. Ол туһунан сиһилии түмүк кинигэбэр суруйдум. Кинигэм аата “Ступени эколого-духовного восхождения личности к идеалу Высшего Разума – Ноосфере” (опыт познания смысла жизни).- Новосибирск: ИПП “Офсет”, 2018-240с. Ону кылгастык, сахалыы “Киһи дьылҕатын салайынар экодухуобунай эйгэтэ” диэн тылбаастыыбын. Бу үлэ Аал Луук Мас ис хоһоонун анааран арыйар, быһаарар, буолан ыччаты иитэр-үөрэтэр научнай-дидактическай суолталаах. “Биосфера” эко-дьиэни өрүһүйэр өйү-санааны уһугуннарар ыраах сыаллаах. Кылаабынайа, букатыннаахтык булкуллубут үөрэх, иитии систиэмэтин аныгы кэм ирдэбилинэн саҥардар соруктаах. Үөрэрим диэн, ону Новосибирскай, Горнай Алтай, Чувашия сэргэх учуонайдара, дойдум этнопедагогтара, экологтар өйдөөн-өйөөн оригинальнай кинигэ тахсарын күүтэ олороллор.
Киһи мэйиитэ тулалыыр эйгэни чувство биэс органнарынан (көрүү, истии, сыт, амтан, бигээ) кыаҕынан билгэлээн билэр, кэриҥин икки-үс (плоскость-объем) кээмэйдээх толкуйунан хабан үөрэтэр, өйдүүр. “Культура” диэн олох хаачыстыбатын хааччыйар сирдээҕи өйдөбүл. Культура (латынныы “культивируйдуур”, “үүннэрэр” диэн тыл) – киһи олох үүнэр-сайдар үтүө, кэрэ арыскытын сатаан эллиир, тупсарар дьоҕура буолар. Ол хаачыстыбаны киһи нэһилиэстибэ, сиэр-майгы, иитии-үөрэтии чиэрэс ылар. “Культура киһи иккис айылҕата (натурата)” дииллэр. Онон Ыһыах бырааһынньыга Үрүҥ Күн сарданатын иҥэрэн тыыллар – тыынар олох культуранан байар сиэмэтин ыһар үрдүк аналлаах. Культура духуобунаска киириини бэлэмниир.
Тыыннаах олох икки өрүттээх: материальнай-биосфернай (трехмернай, үс кэмэйдээх) уонна духуобунай-космическай (многомернай, элбэх кээмэйдээх) арахсыспат ситимнээх. Онон духуобунаһы өйдөөһүн сүрэх интуитивнай өйүн (подсознание), элбэх кээмэйдээх балаһаны хабар үһүс харах арыллыытын эрэйэр. Ол эрээри төбө мэйии айар-дайар кыаҕа муҥура суох киэн буолан, науканы, техниканы сайыннаран, үрдүк билгэлээх прибордары оҥорон, математическай формулалары айан, абстракнай толкуйу тобулан, көстүбэти көрөр, иһиллибэти истэр, олус бытархайы уонна ыраах куйаары хабар буола үөрэнэн бадаҕа (виртуальнай) чахчыга киирдэ. Атом иһин өҥөйөн, уордаах ураан ис кистэлэҥин арыйан, сир шарын дэлби тэптэрэр ядернай энергияны баһылаата. Ол аата эттики (маассаны, материяны) энергияҕа (дух-кутка) кубулутарга үөрэннэ. Микроэлектрониканы сайыннаран компьютернай-информационнай үйэҕэ тиийдибит. Ол эрээри, сайдыы тэтимэ үлүскэнэ бэрт буолан, былааһы символга, сыыппараҕа туттарыы кутталын өйдүү иликпит. Дьэ ити курдук, Аал Луук Мас туруору сиртэн халлааҥҥа дабайар умнаһа үүнүү-сайдыы материяттан духуобунаска дабайар боччумнаах символынан буолар, ону маннык өйдүөххэ сөп. Бииринэн, Аал Луук Мас – күн сардаҥатыттан тыыллар тыыннаах олох сүнньэ, Древо жизни. Ону ыал Төрүт Уус схематын, көлүөнэлэр өбүгэлэри кытары ситимнэрин (Родословное древо) уруһуйдаан көрдөрөллөр. Дьаҕа Баһа-Чакыр Яковлев-Хотоҕор Ууһун силиһин, төрдүн хайдах курдук кэрдиллибитэ историяҕа биллэр. Дьылҕа Хаан көмөтүэн Эрилик Эристиин төрөппүт оҕото Валентина, ииппит кыыһа Тамара уонна Кыра Хабырыыс соҕотох кыыһа Ольга кыл мүлчү тыыннаах ордон, Иван Еремеев, Агафий Адамов, Егор Васильев диэн үс Кыайыы фронтовиктарыгар кэргэн тахсан, элбэх оҕолонон Хотоҕор Аал Луук Маһа тиллэн, көҕөрөн, сириэдийэн барбыта. Мин ол схеманы Эрилик 125 сылыгар оҥорон Чакырга тиэрдибитим.
Иккиһинэн, бу билии-көрүү, үүнүү-сайдыы сириэдийэр маһа, Древо познания. Үөрэх, наука, история, политика, экономика…барыта – духуобунай эйгэттэн тыыллан тахсар төрүттээх. Киһи интеллектуальнай сайдыытын хайысхала (вектор) материаттан (эттэн-хаантан, сиртэн) дух-кут (духуобунас, халлаан, күн) Аал Луук Мас умнаһын хайысхалынан үөһээ дабайар. Мин ону кинигэбэр экодухуобнай дабаан түөрт кэрдииһинэн ырытан быһаадым.
Үсүһүнэн, Аал Луук Мас Православнай религия кириэһин ис хоһоонугар эмиэ сөп түбэһэр. Кириэс туора балтыһаҕа – киһи сирдээҕи бириэмэнэн кээмэйдээх, материальнай, эт-эттик олоҕун биосфернай далана (культурнай горизонталь). Оттон мас (кириэс) туруору умнаһа – сайдыы сиртэн-халлааҥҥа, Айыы Таҥараҕа алларааттан үөһээ дьулуһуура, ноосфернай стрелката (духуобунай вертикаль).
Киһи доруобуйата, олоҕо үс эйгэ туругуттан тутулуктаах: биирэ – киһи ис ЭГО-эйгэтэ, этэ-хаана, организма, иккиһэ – Ийэ Айылҕа, биосфера иитэр-аһатар дьапталҕана, үсүһэ – уопсастыба (социум), киһи-аймах алтыһар коллектива, ыала, судаарыстыбата. Онон олох (доруобуйа) диэн киһи ис эйгэтэ (организма) тулалыыр айылҕаны уонна уопсастыбаны кытары быстыспат ситимин – сибээһин этэҥҥэ буолуутун туруктаах тэҥнэбилэ (равновесие) буолар. Дьэ бу тэҥнэбил араас ис-тас биричиинэнэн халбааннаан бардаҕына киһи барахсан “ыарыйдым”, “сатамматым”, “табыллыбатым” диэн долгуйан барар.
Олоҥхоҕо туойуллубут Орто туруу дойду, тыыннаах олох биһигэ – Сир шарын тас, чараас, намчы дьапталҕана ааттанар. Мин ону научнайдык “Биосфера” эко-дьиэ диэн быһаарабын уонна Аал Луук Мас күөх лабааларынан олох биосфернай даланын көрдөрөбүн.
2
Былыр Эмпедокл Аан дойду түөрт элементан – Сиртэн, Ууттан, Салгынтан, Уоттан турар диэн быһаарбыта (бэһис элемент эфир). Сир шарын, эко-дьиэ киэлитэ кыараҕас, оттон олорор киһи ахсаана быыстала суох элбии турар. Айылҕа оҕото атын планетаттан кэлбит колонизатор курдук хаһаайыннаан, үгүс-элбэх айыыны буруйу оҥордо.
Бу проблеманы Аал Луук Мас символын анааран көрдөхпүтүнэ, технократическай цивилизация, айылҕаны кэлтэй туһанар потребительскай уопсастыба киһи-аймаҕы биосфернай горизонталь муҥур муннугар ыкта. Ону социальнай-экономическай кризис диэн ааттыыллар. Бу кризис уопсай биричиинэтэ киһи Ийэ Айылҕаны кытары төрүт сибээһин кэбирэтии, духуобунай-экологическай кэхтии иэдээнигэр сытар. Өтө көрүүлээх провидец-академик В.И.Вернадскай биосфера эволюция сокуонунан психическай эйгэ сайдан өй-санаа былааһыгар – Ноосфераҕа тиийиэхпит диэн билгэлээн үлэ суруйбута (1945с.). Сэрии кэнниттэн промышленность омуннаахтык сайдан, айылҕаны технократическай, энергетическай, химическай баттааһын күүһүрбүтэ. Тулалыыр эйгэ киртийэн, көөрөтүллэн Ноо-куттаах кэскил оннугар техносфераҕа кубулуйан барбыта. ХХ1-с үйэ саҕаланыытыгар Ийэ Айылҕа тулуйар саппааһа аҕыйаан сир хамсааһына, уу халааннааһыта, салгын холоруктуура, уот күөдьүйэрэ – сэрэтии сигнала элбээн, күүһүрэн иһэр. Ааннаабыт алдьархайтан киһи айылҕаҕа сыһыанын тосту уларытан сиир-аһыыр адьынатын алдьатан, сиэмэх уобараһын көтүрдэхпитинэ эрэ быыһанар биир суоллаахпыт. Маны үөрэх булкуурдаах систиэмэтин уларытан, өйү-санааны экодухуобунай эйгэҕэ иитэн, созидатель личностары салалтаҕа таһаарар ыллыгы таллахпытына эрэ киһи аймах историята салҕанар кыахтанар. Киһи иккис духуобунай-халлаан айылгытын уһугуннаран, Аал Луук Мас Үрүн Күн Айыыга угуйар умнаһынан дабайар хайысхалы тутустаҕына эрэ эко-дьиэбитин өрүһүйэр, Орто дойдубут туруу-турук тускулун кырдьык тутар кыахтанабыт.
Онон Аал Луук Мас этнопедагогика “Ыччаты экодухуобунай иитии, үөрэтии оскуолатын” олоххо киллэрии бигэ символынан буолар. Ыһыаҕы тэрийээччилэр, духуобунай культуранан дьарыктанар специалистар, педагогтар, учууталлар, төрөппүттэр бу көрүүнү өйдөтөр үлэни ыыталлара эбитэ буоллар, ыһыах экологическай билиини-көрүүнү дириҥэтэр, киһи айылгытын тупсарар, эко-дьиэҕэ харысхал сыһыаны чергүтэр дидактическай суолтата үрдүөх этэ.
Ыһыах бырааһынньыга экодухуобунай дабаан сиэмэтин ыһар, Үрүҥ Күн сардаҥатын иҥэрэн (светосинтез) күөх арыскы тыылларын арчылыыр, тускулу туругурдар үрдүк аналлаах. Биир дойдулаахтарбын мин түһүлгэҕэ чороонноох кымыһы кэскил Экодух-Кутун баһылыыр туһугар көтөҕөргө Уруй-Эҕэрдэ, Айхал-Алгыс! ырабын этэн туран ыҥырабын.
