Skip to content

Внимание ! Мы в Одноклассниках

Сахалар тустарынан суругунан ис туоһулары ырытабыт.

Специально для интернет-портала “Якутия. Образ будущего”.
Кандидат исторических наук, главный редактор портала Афанасий Николаев (Якутск).
24.07.2017 г.
Бастакы сакалар тустарынан ассирийаҕа (аас сир ийэҕэ) б.э. иннинэ VIII-V үйэлэргэ, оччолорго Аан Азияҕа уонна Хара муора тулатынааҕы истиэптэргэ киммиэрийдэр уонна үс кут сахалар тоҕо ааҥнаан аттаах кимэн киириилэрин ахтыллаллар. Бу биһиги эрабыт иннинэ VIII үйэ бүтүүттэн VII үйэ саҕаланыытыгар диэри ассирийа суруктара туоһулуурунан гиммири (тимирдээхтэр) диэн аттаах сэрииһиттэр кэлэн урусхаллыылларын суруйаллар.
Бу кэнниттэн үс үйэ буолан баран былыргы грек историга Геродот, Хара муора таһынааҕы истэптэргэ олохтоох үс кут сахалар биистэриттэн «кимээччилэртэн» куотан Азияҕа тиийбитин туһунан сэһэргээбит. Бу «кимээччилэри» уонна кинилэри соҕуруу батыһан тиийбит үс кут сахалар биистэрэ Аччыгый Азиянан уонна Хотугу Иирээнинэн бэйэлэрин судаарыстыбаларын тэриммиттэрэ, тулалааччыларыгар эргимтэлэригэр ыар ыалларынан буолбуттара.
Билиҥҥи кэмҥэ быһаарыллыбытынан «киммерийцы» уонна ассирийа вавилон «гиммири» диэннэрэ, бу ханнык даҕаны омук даҕаны биис ууһун аата буолбатах, былыргы иирээннэр суолталыылларынан, бу сыыдам сылгы сырыылаах «кимэн киирээччилэр» диэн буолбут. Чугас эргиннэригэр кинилэр сэрииһит биис, аттаах охчуттарынан ааттаналлара, аатыраллара. Бу Ниневи диэн ассирийа киин куоратын оннугар хаһыыларга иштар таҥара хараамыттан көстүбүт мыраамар мэҥэ тааска суруллубутунан ассирийа ыраахтааҕыта Ашшурбанапала (б.э. иннинэ 669-631 сс.) олорбут. Онно өссө эбии кэпсэнэринэн гиммирилэр баһылыктарынан Тугдамм диэн ааттанар, «сакалар ыраахтааҕылара» диэбиттэр, атыннык аттаран аахтахха «сакалар сирдэрин ыраахтааҕыта» диэн.
Оччотугар аар айыылартан төрүттээх, бэйэлэрин сакаларынан ааттанааччы элбэх көс олохтоох биистэр төрүттэрэ Орто Азиянан, чугастааҕы илиҥҥи дойдуларга олороллоро, былыргы персияларга маарынныыр тылынан саҥараллара. Эмиэ оннук саҥалаах-иҥэлээх гиммердэр-киммериэйдэр, Хара муора таһынааҕы үс кут сахалар Геродот этэринэн бары азияттан, онтон көс олохтоохторо бары Араал байхал тулатыттан уонна Сэттэ үрэхтээхтэн түмсүбүттэрэ.
Бу ассирийа суруктарыттан ураты сахалар тустарынан өссө икки хайысхаттан билиэххэ сөп.
Бастакыта – ахменидтэр ыраахтааҕылара хайалар сирэйдэригэр ытаһа быһыылаах суруктарыттан, иккиһэ Геродоттан саҕалаан рим, грек араас үөрэхтээхтэрин айымньыларыттан. Кинилэр онтон-мантан хомуйбут матырыйааллара, киэҥэ, дэлэгэйэ, дириҥэ. Үс кут сахалар уонна сакалар тустарынан суругунан ис тоһулары кэминэн-кэрдиитинэн үс бөлөххө араарыахха сөп.
1) Эрдэтээҕи ис туоһулар, б.э.и. VI-IV үйэлэрдээҕи былыргы персийэ суруктара уонна Геродот суруйуулара.
2) Б.э.и. IV-III үйэлэрдээҕи ис туоһулар.
Бу элладалар Александр Македонскай уонна кини утумнааччылара (диадохтар уонна эпигоннар) Иирээнтэн уонна Орто Азияттан хомуйбут уонна көрөн-харайан аҕалбыт матырыйааллара.
3) Саҥардыытааҕы ис туоһулар. Гректэр уонна латыын суруйааччылара урукку кэпсээннэртэн, үһүйээннэртэн, араас сирдэртэн хомуйбуттара байыталлар.
Сакалар тустарынан хойукку ис туоһулары былыргы кытай Хань судаарыстыбата Орто Азия «варвардарын» тустарынан көрүүлэрин кытта тэҥниэххэ сөп. Эрдэтээҕи ис туоһуларга б.э.и. VI-IV үйэлэргэ сүрүн миэстэни Ахсменидтар удьуордара Иирээн дойдутугар оруоллара уонна гректэри кытта сыһыаннара.
Биһиги эрабыт иннинээҕи IV-III үйэлэргэ киин болҕомтону Александр Македонскай сэриилээһинэ, илин диэкини баһылааһына, кинилэр сабыдыалларынан сайдыбыт, үөскээбит дойдулар тустарынан. Онтон хойуккааҥҥы ис туоһулар кинилэр кэхтиилэрин, көс омуктар күннээн-күөнэхтээн олорууларын, Улуу торҕо суола аһыллыытынан илиҥҥи уонна арҕааҥҥы дойдулар атыынан-эргиэнинэн ситимнэспиттэрин, хардарыта сыһыан олохсуйбутун туһунан.
Былыргы Иирээн дойдутун ис туоһуларыттан биллэххэ Ахменидтар кэмнэригэр Орто Азийа уонна хаһаах сирдэригэр-уоттарыгар бэйэлэрин сакаларынан ааттанар элбэх биис уустара баара. Геродот уонна кини үөлээннээхтэрэ, кинилэри дьобуруопа үс кут сахаларыттан арааран ааһыйа үс кут сакалара дииллэрэ. Ити Персийэ бэртэрэ Кир уонна Дарийа I, грек Александр Македонскай кэмнэригэр этэ. Б.э. иннинэ VI-V үйэлэртэн сакалар сорох уустара Иирээн им биэриитинэн бэлиэлээх, Ахемениттар анныларынан бас бэринэн олорбуттара, бу туһунан ытаһа быһыылаах сурукка (клинописка) элбэхтик ахтыллар. Геродот персийэ былыргы суруктарыттан түөрт саканы араарар, онтон иирээннэр үс саканы. Ол иһин даҕаны биһиги күн бүгүнүгэр диэри – үс саха үөскэҕэр, түөрт саха төрүөҕэр дэһэр буоллахпыт. Онон Геродот маннык араарар.
— Хаому буһарар сакалар, хаос, түҥ-таҥ түһэрэр, сиэргэ-туомҥа итирдэр-иирдэр утахтары буһарынан бэлэмнээччилэр (самогуонньуттар). Бу Мургаат өрүһүн хотоолунан олорооччулар. (Сорохтор өмүргэҥҥэ дииллэр).
— Саки-тиграхауда. Бу Бехустун суругар көстөр үрдүк хороох бэргэһэлээх сахалар, Тянь-Шань хайаларын тэллэхтэринэн тэнийбит сахалар, кинилэри үксүн массагеттар, ол аата мас сахалара диэн ааттыыллар.
Билигин биһиги кинилэри күҥҥэ сүгүрүйэ «таҥара ууһа сахалар» эбит диэн суолталыыбыт.
— Саки парадарайа (которые за морем). Далай аннараа олорор сакалар.
— Саки парасугудам (за согдианой). Сугудам аннараа сахалар, ол аата Араал муоратын тардыытыгар намталга, Сырдаарыйа, Амурдаарыйа хочолоругар олорбуттара.
Сакалары быһыы быһан, быһа холуйан маннык араарыы төһө сөптөөҕө биллибэт, истиэп олохтоохторо бары даҕаны сиэргэ-туомҥа хаому буһараллара, онтон үрдүк хороох бэргэһэни таҥара ууһа сахалар эрэ кэтэллэрэ, бу Байкалтан Дунаайга диэри истиэп көс биистэриттэн даҕаны, олохтоох даҕаны омуктарыттан уратылара этэ. Уста-туора уйатыгар баччааҥҥа диэри сорох аҕа уустар, биистэр ааттара-суоллара сүппэтэх, оспотох. Ол курдук массагеттар (мас сахалара), дайыылар (дахи, даки, даги), апасиактар, баарыннар, хаҥаластар, исседоннар. Кинилэр тустарынан адьас түҥ былыргы суруктарга ахталлар.
Билиҥҥи билим эйгэтин суругар сакалары Араап тулатыгар, Орто Ааһыйа хоту уонна илиҥҥи өттүнэн хоту уонна илиҥҥи өттүнэн, каһаахтар сирдэринэн-уоттарыгар олорбуттарынан ааҕаллар. Онон төһө даҕаны маарыннаһар, атылыы кут тууралаах даҕаны буоллаллар Араап, Каспий таһыгар тэйиччи олорооччу мас сахалары (массагеттары уонна Хара муора хоту өттүгэр олохтоох үс кут сахалары туспа эргимтэлээхтэр диэн араараллара. Сакалар олохторун-дьаһахтарын тутула көс аҥардаах этэ. Арҕаа уонна киин Казахстааҥҥа олохторун көһө сылдьан сүөһүнү иитээһин сүрүннүүрэ. Онтон арҕаа уонна соҕуруу кураанныыр истиэптэригэр көлүнэргэ уонна аһылыгынан хааччынарга тэбиэн иитиитэ тоҕоостооҕо. Ынахтанар уонна кини этинэн-үүүнэн бэйэни хааччыныы суолтата суоҕун кэриэтэ этэ. Сырдаарыйа хочотунан сири ньүөлсүтүү, таҥастааһын сайдыыта баара.
Б.э. иннинэ VII-III үйэлэргэ сакилар уустара бэйэлэригэр күүстээх түмсүүнү, холбоһуктары тэриммиттэрэ улахан тойотторун уонна ыраахтааҕыларын талар буолбуттара. Аҕа уустарын баһылыктара мустан маны быһаараллара. Барыларын таарыйар улахан дьыалаларга норуот мунньаҕынан ыал аҕаларын дьүүлүнэн көрөллөрө. Сири-уоту, мэччирэҥи аҕа уустарга, биистэргэ түҥэтиини ыраахтааҕы быһаарара.
Сакаларга дьахталлары эрин кытта тэҥ бырааптааҕа, нэһилиэнньэ үс араҥаҕа арахсара; сэрииһиттэрэ кыһыл таҥастаахтара, ойууттара, удаҕаттара үрүҥ, атыттара күөх, араҥас таҥастаахтарынан араарсаллара. Баһылыктар уонна ыраахтааҕы сэрииһиттэр истэриттэн талыллара. Ыраахтааҕы саас бааһынаҕа бастакынан сирин бааһырдара, онон дьонун-сэргэтин кытта бииргэ буоларын туоһулатара уонна сири халлааны кытта сибээстээҕинэн, алтыһыннарынан ааҕыллара. Ону билигин систан диэн Иирээн уонна Афганистан сирдэринэн тайаан сытар уобалас. Рим уста-туора уйаһыта Страбон (б.э.и. I үйэ) бэйэтин кинигэтигэр сакалар сэриилээн киириилэрин сиһилии суруйбута, оннооҕор Капподонийаҕа тиийбиттэрэ диэбит.
Биһиги эрабыт иннинэ II үйэ бүтүүтүттэн маҥнайгы үйэ бастакы аҥарыгар диэри сакалар биистэрэ хотугулуу арҕаа Индийэҕэ (кытайдар ис туоһуларынан сэ бииһэ) өтөн киирбиттэрэ уонна кэккэ индосактар судаарыстыбаларын олохтообуттара. Олортон саамай сурукка-бичиккэ биллэн халбыттара Май диэн ыраахтааҕы. Кини бас билэрэ Гандхараны уонна Свата хочотун өссө Кашмир сорҕото буолуон сөп. Кинини солбуйбут Аз бас билэр сирин өссө кэҥэппитэ уонна бэйэтин улуу «ыраахтааҕылар ыраахтааҕыларабын» диэн солону сүгүммүтэ. Индоскиф биистэрин Ииндийэҕэ «шака» диэн ааттыыллара. Кинилэр тустарынан үгүс-элбэх былыргы ииндийэлэр суруктарыгар-бичиктэригэр, айыымньыларыгар көрсүөххэ сөп: «Пураны», «Ману-омрити», «Рамайна», «Махабхарата», «Хахабхашья», «Патанджали», «Брихат-Самхита», Варахи Михиры», «Кавьямиманса», «Брихат-Катаманьяри», «Ката-Саритсагара» онтон даҕаны атыттарга.
«Шакалар» диэн хотугулуу арҕаа олохтоох сэрииһит биистэри түмэн ааттыыллара. Будда Гаутамнарын сорох ис туоһуларга суруйалларынан, саха төрүттээх этэ. Аҕатын удьуор сэрииттэртэн кшатрийдартан төрүттээҕэ дииллэр. Шакьямуни диэн тутулу тутааччыларын суолтата «шакалартан муударайдара» диэн эбит, сороҕор биһиги «саха муҥнаах» буоллаҕа дуу диирбит.
Биһиги эрабыт 200 сылларын саҕана шака биистэрэ сэриигэ кыттыһан киирсибит соҕуруулуу арҕаа ииндийэ биистэрэ ахтыллар: яваннар, камбоджаннар, парадастар, пахлавамнар, киратасамнар уонна дарасамнар. «Махабхарат» биир «Анушассанапарва» диэн кинигэтигэр шакалар, камбоджаннар, яваннар тустарынан итини туоһулардыы ахтыллаллар. Вартика бэйэтин кинигэтигэр «Катьяяйанаҕа» Шака ыраахтааҕыларын барыларын ааттаан туран, шарасаттары (сараһыннары, сараһын аһыыҥка курдук таҥастаахтары) сабарастары, барасамнары барыларын Уттарапааттар диэн варвардар (бука бары көһөн барбыттар) биистэринэн ааҕар. Атын сабаҕалаан көрүүлэринэн ол шакийалары, камбоджтары уонна кишастары Удичи диэн биистэртэн, ол аата хотуттан кэлбиттэринэн ааҕаллар.
Сакилар Илиҥҥи дойдулары, Дьобуруопаны, Сибиир, Алтаай омуктарын кытта барыларын кытта эргинэр сибээстээҕэ, б.э. иннинэ V үйэттэн «истиэбинэн аартык» аһыллыбыта. Билиҥҥи Евроааһыйаҕа сахалыы ааттар, суолар сиргэ-уокка хаалбыттар. Холобура Систан, Шакашен, Ишкашим, Сакастан (сактар сирдэрэ). Шакашен (сака уобалаһа) былыргы эрмээннэр билиҥҥитинэн адьарба дьонноругар. Ишкашим (сакилар дойдулара) — таджиктар өрөспүүбүлүкэлэрин хайалаах Бадахшан уобалаһын оройуонун киинэ. Сакасен (мирээннии Saka-sayna-»сакалар тэнийбит сирдэрэ») үс кут сахалар саарыстыбаларын киининэн этэ.
Источник: из книги “Саха кэпсэбэт кистэлэнгэ”.

Оставить комментарий

Войти с помощью: