СИҺИК ОЙУУ

СИҺИК ОЙУУ

Острый, как острие правды (Айымньылаах түүлүттэн)
Кылаан кырдьык – кырдьыга (Сүбэ Хотун)

Биир сарсыарда туран хаһан даҕаны билбэтэх уонна истибэтэх «сиhик ойуу» диэни билэр буолан хаалбыт этим. Түүлбэр даҕаны үөрэппиттэрин өйдөөбөппүн, «хайа, бу тугуй?» диэн ирдэстим, ыйыталастым даҕаны эппиэт мэлигир, аатырбыт тылдьыппытыгар даҕаны суох.
«Сиһик ойуу» — саха түҥ былыргы өйдөбүлэ, үөрэҕэ эбит. Ону суругунан суоллуубун, бичигинэн биһэбин. «Сиһик ойуу» диэн өйдөбүл саха тылын-өһүн хомуйбуттарын таһааттарбыт үтүөлээх Э.К. Пекарскай тылдьытыгар суох. Ол аата, киниэхэ көмөлөспүт көлүөнэ үөрэхтээх сахалар кэмнэригэр, хайыы-үйэ суолтата суураллан, өйдөбүлэ өлбөөдүйэн, анала аанньа аахайыллыбат буолан сиһиктээн ырыҥаламматах, ырытыллыбатах өйдөбүл эбит.
Онтукам аймаҕы уонна урууну хаанынан ырытан, сиһиктээн, киһи ситимин ойуулааһын «Сиһик ойуу» диэн ааттанар эбит.
Былыргыта маннык: хас биирдии бэйэбит аҕабыт өттүнэн эрэ аймахтардаах эбиппит, урууларбыт дэммэттэр! Ийэбит эрэ өттүнэн уруулардаах эбиппит, аймахтарбыт аатырбаттар! Этэрбэс тугу этэриттэн этиттэрдэҕим буолуохтун! Билэ тугу билэриттэн бэриһиннэрдэҕим буолуохтун! Тамаммынан таайбыппын таһаарабын, сүрэхпинэн тугу сэрэйбиппин сэһэргиибин.
Этэрбэс. «Этэр» диэнэ, кэтэ сылдьар киһитин туґунан этэрэ, кэпсиирэ. Бу өйдөбүл бүтэһик көстүүтэ, сэбиэскэй саҕана «Этэрбэс араадьыйата» аатыран, туттуллан ааспыттара. «Бэс» биэс салаалаах киһи диэн суолталаах. Билигин даҕаны биэстээх оҕону таптаан биэстээх (бэдик буолбакка «бэрдьигэс») диэччилэр. Бэс мас үнүгэһэ, мутукчата — бэрдьигэс.
Билэ. «Биллэрэрэ» диэн билэтэ эбит. Этэрбэс билэтин көрдүҥ даҕаны, бу киһи туох төрүттээҕин, уустааҕын уонна сололооҕун ааҕыахтааххын. Син биир билигин погуоннарын, нашивкаларын көрөн байыаннайдар чыыннарын араарарыҥ курдук. «Оо, ол ытык ыал ыччата, төрүт ыал төрүөҕэ эбит. Ол кыыһы көр, бу уолу болҕой», —дииллэрэ эбитэ үһү. Билэ биир тутаах суолтата, анала бу эбит.
Мантан сиэттэрэн аймахтар араастаһыыларын анаарыаҕын, уруулар уратыһыыларын уһугулуоҕуҥ, билэ туһунан билсиһиэҕиҥ.

АЙМАХТАР
Аймаммыт хааннар

Аймаммыт хааннар, аҕаҥ дьоно-сэргэтэ аймахтар аатыраллар. Төһө үгүс көлүөнэнэн тэйэн иһэҕин даҕаны, хаан суураллан, сүтэн симэлийэн, айманан иһэр.
Сэттэ хаан иһинэн эр-ойох буолуу сэттээх, бобуулаах. Манна ааҕыллыыта икки өттүттэн буолар, ол аата бииргэ төрөөбүт хос эһэлэр, эбэтэр эбэлэр суох буолуохтаахтар. Ол кэһилиннэҕэ төрүөҕүҥ төннөр, ыччатыҥ ыарыыланар, ордук ииримтийии көрүҥэ күөдьүйэр. Ол иһин, улуу өбүгэлэрбит: «Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук», — диэн ыраас ыччаттанаары, кэхтибэт кэнчээрилэнээри этэллэр эбит. Билигин ону: «Аймаххыттан араҕыс, урууларгар ураҕастан», — диэн буоллаҕа дии санаан сыһыаннаан өйдөөччүлэр бааллар. «Төрүөх төннүбэтин, уруурҕаһыы тахсыбатын» диэн бу өйдөбүлү билигин сылгыһыттар эрэ халбаҥнаабакка тутуһаллар. Уопсайынан, саха өйүн-санаатын, кутун-сүрүн, кут тууратын (култууратын)* тутааҕын тута сылдьааччылара, Дьөһөгөй Айыы дьөһүөлдьүттэрэ, сылгыһыттар эбиттэр. Ханнык даҕаны тоҥ** үөрэҕинэн,*** үтүктэр үөрүйэҕинэн, кыһыл дипломнарынан, учуонайдаан улаатаргынан, кинилэргэ тиийбэккин. Сылгыһыт сылгыһыты хаһан даҕаны үөрэппэт, такайбат. Сылгыһыттар, хас биирдиилэрэ сырыы ахсын, эттэринэн этиттэрэн, санааларынан салайтаран, өйдөрүнэн үөттэрэн үлэлииллэр, онтуктара хаһан даҕаны хатыламмат. Төрүөхтэрэ төлөһүйбүт, аттара аҕатыттан, атыырдарыттан ордубут, миинэргэ, көлүйэргэ аҕатын солбуйбут буоллаҕына, «аҕатын туйаҕын хатарбыт» диэн таптаан этэллэрэ биһиэхэ өс хоһооно буолан тиийэн кэлбит.
___________
*Куттуура — олоххо баар айыллыбыты, оҥоһуллубуту, тутуллубуту, толоруллубуту билэн-көрөн, истэн, толкуйдаан, ырыҥалаан, амсайан, сыттаан дуу куткун туттардаххына, кутун тууратын (тутааҕын) туттардаххына эрэ, куттуура (култуура,культура) аатырар.
**Тоҥ— айылҕаҕа баарын этинэн-хаанынан аһыллан билиини аахсыллыбаты, билиҥҥи курдук: «Атын киһи эппитэ, эбэтэр суруйбута», — диэн сигэниилээх такайан үөрэтиини «тоҥ» диир. Саха бэйэтин туругар киллэрэр «уһуйуу уонна илбис түһэрии» диэн үөрэхтээҕэ.
***Үөрэх — «ис үөрэтин үнтү буккуйан аһыырын курдук үөрэ хомуллубута, хааһыламмыта» диэн суолталаах. Ол аата онтон-мантан, үрдүн-аннын, иннин-кэннин, одоҥ-додоҥ ойо тутан билии биэрии, «үөрэни хааһылааһын» үөрэх диэн аатырар.

Подписывайтесь на наш аккаунт в INSTAGRAM!

«А» буукубанан саҕаламмыт 54,8 бэчээтинэй лиистээх быһаарыылаах тылдьыкка батан быһаарыллыбатах «Аҕа» диэн тыл суолтата «папа», «отец», «старший» даҕаны буолбатах. Саха тылын ийэ тылы тоҥ үөрэҕинэн: «Түүр, моҕол, ур уус, тоҥ уус о.д.а. тыллартан тахсыбыта, киирбитэ», — диэн көрдөөн, үөрэтэн бүтүө этилэр «бөрүөлэнээччилэр». Баччааҥҥа диэри хаһан да харахтаан көрбөтөх, харахпытын хатаабатах, аалсыһан анньыспатах, сорохторо олоҥхо туһунан оройдуу илик оҕолорбутунааҕар оҕотук омуктарбытыттан кимтэн даҕаны саха тылын иэс ылбатахпыт, үөрэттэрэн үтүктүбэтэхпит. Билигин тыл төрүтүн, төбөтүн, суолтатын, ис тыынын соҕотох «кырдьыгын» эрэ көрдөөччүлэр, «тоҥ тойугу» туойааччылары, ис тыынын (истина, внутренний дух) билбэккэ эрэ ыйбыттара, ыыппыттара, «бу маннык» диэн «ыйааһыннанан» хаалбыттары, тоҥ үөрэх туһа (направленията) маннык» диэн олуйтарааччылары «заморозочки» дииллэр.
Саха «дорҕоонун үөрэҕин» тоҕус таһыма (сыһыарыы 1) манныктан саҕаланар: бастакыта «тыас»араас тыас-уус бары көрүҥэ барыта киирэр, ити тыастар уустар холбоһоннор иккиһинэн «дорҕоон» диэни үөдүтэллэр, ол үөдүйбүт дорҕооннор сөҥнөһөн үсүһүнэн «саҥа» диэни сайыннараллар. Тыл төрүттэниэн иннинэ ийэ (аһаҕас) дорҕооннортон, итилэр дьүөрэлэһиилэриттэн (дифтоннартан) турар саҥаны, урут билбэтэхпитин, көрбөтөхпүтүн бастакыны, солуну ол иһин «саҥа» диибит. Онтон саҕалаан, «дорҕоон үөрэҕин» тоҕус таһымын тухары тылбытынан саҥарабыт, толоробут. Былыр, сах саҕана, арҕаһыттан тэһииннээх айыы хаан аймаҕын бу сиргэ сир ийэ уустара СИРИУС диэн сулустартан айан, аҕалан түһэрэллэригэр, көхсүттэн көнтөстөөх күн ууһун дьонун көһөрөн киллэрэллэригэр дьон-сэргэ саҥарбакка эрэ, ырааҕыттан, чугаһыттан тутулуга суох санааларынан кэпсэтэр-ипсэтэр (телепатия) дьоҕурдаах этилэр. Онтон кэлин, көй салгыммытыгар (атмосфераҕа) аас (азот) салгын аһара элбээн алыстаабытыттан, олус хойдон олустаабытыттан киһи саҥата суох кэпсэтэр-ипсэтэр, билсиһэр дьоҕурун сүтэриитэ ийэ дорҕооннор, биир сүһүөхтээх саҥалар уонна олус киэҥ ис хоһоонноох күлүүс тыллар, саха тыла, саҥалар киирбиттэрэ (билигин сан(с)крит дииллэр), аан талыылар (атлантнар) тыллара тарҕаммыта диэн буолар. Холобура: сиэр-туом, сэт, кэп, кут, сүр уо. д. а. курдук тыллар толору, сүдү суолталарын биирдии кинигэҕэ батарбаттар, дириҥ, далай үөрэхтэр.
Ийэ тыл, саха тыла төһөнөн кылгас даҕаны, оччонон былыргы, дириҥ, киэҥ ис хоһооннонор майгылаах. Кэлин үөскээбит, төрөөбүт тылларга, биир сүһүөхтээх тыл эбиллиитэ (предлог, приставка, суффикс о.д.а. көрүҥнэринэн) биир эрэ өйдөбүлү суолталыыр.
__________
* Ааспыт үйэлэргэ нууччалар Дьобуруопа дьонун барытын «ньиэмэстэр» дии сылдьыбыттарын курдук, урут саха кэлии омуктары араарбакка, түмэн, «нуучча» диирэ. Саҥа кэлбит, сахалыы билбэт киһи өйдөстүбүт дии санаатаҕына «ну» даҕаны «нуу» буолаахтыыра буолуо. Сэҥээрдилэр, сөбүлээтилэр, сөпкө өйдөстүбүт диэтэҕинэ «чэ» даа «чэ» үлүгэр диэхтиирэ биллэр. Урут, кэлии дьон улаатымсыйбат, ордугумсуйбат кыһалҕалаах эрдэхтэринэ, кэлии киһи үс ыйынан сахалыы быһаарсар буолара, кыһалҕатын толунара. Билигин, алҕас биирдэ эмэ, сахалыыга майгыннатан иэҕэн-иэҕэн эттэҕинэ манньыйыы да манньыйыы, үөспүт тэстэ сыһар.
Тыл төһөнөн элбэх сүһүөхтээх даҕаны оччонон саҥа, эдэр. «Аҕа» диэн ийэ тыл — саха тыла, айар тыл. Ийэ тыл — төрүт тыл, төрөтөр тыл. Бу дьахтарга ким сылдьыһан сыбаата, аҕаата, бу оҕо аҕаабыта кимий? Ким аҕаата? Аҕата. Ур уустуу (уруускайдаатахпытына*) «Кто смазал?» ыйытыы хоруйа, биллэн турар, эр киһи дьахтарга сырыттаҕына сил саҕанан силбиир, ньалҕарытар, аҕыыр эрэ кыахтааҕыттан ааттанар. Ол иһин «сап саҕаттан салҕаныы, сил саҕаттан силбэнии» диэн өс хоһооно баар. Онтон хойуута эбитэ буоллар, сыбаабыта дуу, таптайбыта дуу дэниэ этэ.
Киһи быһа холуйан түөрт гыммыттан үһэ хаанынан аҕатын өттүнэн утумнуохтаах, удьуордуохтаах. Төрдүстэн саҕалаан алтыс көлүөнэни, ол аата хос-хос эһэлэрин, эбэлэрин кэминээҕи дьону, «үйэлэр үүннэхтэрин ахсын үөтүллэ турдуннар» диэн, «сүүстүү сылынан сүүрээннэрэ сөҕүрүйбэккэ сөргүтүллэ сырыттыннар» диэн таҥара таҥмыт, тэрийбит тэрээһинэ, хааччаҕа. Онон хаһан баҕарар, ханна баҕарар аҕалар уонна оҕолор атыннаһыылара, атааннаһыылара үйэлэр тухары үмүрүйбэт, уоҕа уҕарыйбат. Биллэн туран, тус туһунан сулустар тардыһыыларыгар, атын, атын халлааннар анныларынан төрөөбүт көлүөнэлэр буоллахтара (гороскоптара — хоролуу ис киэптэрэ). Ол иһин, «Кырдьаҕаһы хааһахха хаалыы-сылдьан сүбэлэт» диэн өс хоһооҥҥо баар, ол аата дьоҥҥо сэргэҕэ син биир сөп түбэспэтин иһин «таһаарыма» диир суолтаҕа, «кини эппитэ» эрэ диэн буолбатах.
«Киһи» диэн сахалар эр киһини эрэ ааттыыллар, дьахтары «киһи» диэбэттэр.
«Ки» диэнэ киһи майгытыгар-сигилитигэр «аҥаара кыыл» (50%) диэн суолталаах, бу аҥаара алыс улааттаҕына, «киһи кыыллыйбыт» диэн буолар. «Һи» эттигэ баһыйар гына улааттаҕына, дьэ «киһи киһитэ» дэттэрэҕин. Бу күн анныгар, көстөн ааспыккар, төрөөн төннүбүккэр, онно эн туох даҕаны үтүөҥ суох, ийэҕиттэн ордугу булбаккын, аҕаҕыттан аккаастаммаккын, омуккун уларыппаккын, улаатымсыйбаккын. Дойдугунан дуоһуйаҕын, тутахсыйбаккын, тумулун даҕаны тумнубаккын. Хаһан төрөөбүтүҥ, ханна көстүбүтүҥ Таҥ (таҥар) Айыы талбыта буолар. Олоҕуҥ түһүмэхтээх бэлиэ кэрдиистэригэр биэрэргин эрэ билсиһиннэриэххин, оҥорбуккун ойдомнуоххун, тэниппиккин төгүрүтүөххүн, туппуккун туоһулуоххун, айбыккын эрэ аҕалыаххын сөп. Бэйэҕиттэн бэлэхтииргин дьоҥҥор-сэргэҕэр биэриэхтээххин. Эр киһи ойох ыллаҕына, ыал аҕата буоллаҕына, таҥараттан «тойон эр» диэн чыын ылар. Ол аата дьиэҕэр тойомсуйа-тойомсуйа, искин имэринэ-имэринэ сыппаккын. Урут, билиҥҥи курдук, бүддьүөттэн сии-аһыы олорбот эрдэхтэринэ, үп-харчы үттүөбэй (экэниэмикэ) үөһээ халлааҥҥа турара, дьахтар бэйэтэ онно тиийбэтэ. Онтон эр киһитэ ону барытын, бэйэтигэр эрэ дэлэйдик эбэтэр баһаамнык түһэрэр кыаҕа суох. Ол иһин ойоҕо эрин кыаҕынан көрөн, кинини үппүтүгэр-аспытыгар эрэ, онтон кыаҕа кыайарынан, таһыма тахсарынан, ычата ыларынан, илиитэ тиийэринэн тоҥтон тойон, ойо охсон ойоҕор, оҕолоругар аҕалар, дьиэтигэр киллэрэр. «Тоҥтон тойон, көйөн ылааччы» диэн киллэрэр оруоллаах, атыннык эттэххэ үп-ас киллэрээччи, хамнас аҕалааччы. Тойоттор тус туһунан торумнаахтар:
Кыра тойон — ыал толугун тойооччу, а. э. аһатааччы, сиэтээччи, иитээччи, таҥыннарааччы,
Орто тойон — уруу хаан, аймах-билэ, аҕа ууһун толугун тойооччу.
Улахан тойон — биис уустарын, омугун кыһалҕатыгар кыттыһар, олоҕун оҥорсор, уйгутун уһансар, түөрэҕин түстэһэр, саргытын салайсар.
Эр киһи ойох ыларыгар бастаан кыыһын талар, онтон сыыттаһар, сыыт баайсар. Мантан ур уустуу (ур уускайдыы) сыбаайба диэн тахсар. Онтон салгыы халыым — сулуу төлүүр. Кыыс төрөппүттэригэр «оҕоҕут атыыта, төлөбүрэ» диэн «хаалларар ыым, сүмэһиним, көлөһүнүм» диэн, сөбүлэһии сиэринэн, халыым төлүүр. Өссө кыыһынан сылдьыбыкка «эт сулуута» диэни эбии төлүүллэрэ. Ол былыр олус сыаналанар этэ, удьуор ууһанарыгар, хаан харыстанарыгар диэн суолталыыллара.
Кыыс «туун» этэ алдьаннаҕына «хаан билик» диэн эттигин нөҥүө киниэхэ аан бастакы киһитин майгыта -сигилитэ уһуйуллан иҥэр. Кэлин төрүөхтэригэр,кимтэн баҕарар оҕолоннохторуна даҕаны онтукалара уларыйбат. Ол иһин орто үйэлэргэ диэри бастыҥы быһаараары рыцардарга утарыта туруһуннарыылары “турнирдары”
тэринэллэрэ, күрэхтэһиилэри ыыталлара. Айылҕа кыыллар – сүөллэр тыһылара билигин даҕаны күөн көрсүүлэри “конкурустары” тэринэллэр. Бу орто дойду олоҕор омуктар,норуоттар,общество, государство эмиэ ыал эрэ курдук тэринэн олоруохтаахтара,оннун була илик,үтүктүөхтэрин биһиги сахалар билии биэрбэппит,өй укпаппыт. Толоруулаах былаас үлэһиттэрэ (исполнительная власть), сэрииһититтэн саҕалаан айааччыта, тутааччыта, уһанааччыта, оҥорооччута, үбү-аһы, харчыны тутааччыта — эр дьоннор буолаллар, онтон дьахталлар уопсай харчыны тутар айылҕалара суох, омсолоохтор, тоҕо диэтэххэ аан бастаан барытын бэйэлэригэр эрэ тардар айылгылаахтар. «Мин оҕом саары чаккылаах», — дии туруохтара. Бырабыытылыстыба баһылыгын, дойду бэрэсидьиэнин дуоһунаһын эр киһи эрэ толоруохтаах, эппиэттиэхтээх эйгэтэ. Улахан тойоттору талыыга, анааһыҥҥа эр дьоннор эрэ кыттыахтаахтар, ону уларыта сатаан (для галочки) айылҕатынан, айыллыытынан дьүөрэлэспэт, сөп түбэспэт дьахталлары кыбытыы, анааһын букатын табыллыбат.
Аҕаҥ аҕата «эһэ» дэнэр. Эһэҥ эйиигин оҥорботоҕо, аҕаабатаҕа. Ол да буоллар этиҥ-сииниҥ оҥоһуллуутугар, үүдэһиннэриҥ үөскүүллэригэр «хаан дьоното» — хааҥҥа удьуор ойуута хаан-билик (толбоннуран көстөрүн иһин нууччалыы «блик» дэнэр) эттик нөҥүө кыттыгастаах (англ. «дьиин» диэхтэрэ), ур уускайдыы уларыппыттарынан «геннаргынан», сахалыыта дьоҥҥунан-сэргэҕинэн, удьуоргунан. Ол аата «эһэ» иччи оруолланар. Сахалар аал уоту, сир-дойду иччитин, баай байанайы, Үрүҥ Айыы тойон таҥараны барытын «эһэм» диэн, барыларыттан тутулуктааххын көрдөрөн, иччи суолтатыыллар. «Эһэ» буоллуҥ даҕаны сиэннэрдээххин. «Сиэн диэн баар эбит, оҕолорбунааҕар минньигэс!», — диэхтээххин. «Сиэним эттэ дии!», — диэн сүүрүү-көтүү, тиритии-хорутуу, кэлии-барыы үксүүр. «Киниэхэ ол наада, онтуката суох дии», — диэн атыы-тутуу арааһа буолаҕыт. Быһата эйиигин «сиэн» “морально” кэбиһиэхтээх, ол иһин «сиэн» диэн ааттаналлар.
Ыал буолар, холбоһор уоллаах кыыс дьоно-сэргэтэ икки өттүттэн «кыҥаттыылар» диэн ааттаналлар. Ол аата, икки өттүттэн кыҥаһан, сылыктаан, кэтээн көрөр дьон. Дьэ: «Саҥа аймахтарбыт маннык майгылаах, ситинник сигилилээх дьон эбит», — дэһии буолар. Эбэтэр: «Бу урууларбыт маннык маанылаахтар, ситинник сиэдэрэйдээхтэр эбит», — дэһэллэр.
Уол оҕо төрөөн улаатыыта «убай», «быраат», «ини-бии», «сурус», «абаҕа» эҥин диэн таҥара чыыннарыгар тиксиэн сөп. Онтон ойох ылла даҕаны «тойон эртэн» саҕалаан чыына-хаана таҥараттан элбиир, сүгэһэрэ сүрдэнэр. Кимиэхэ эрэ «күтүөт», «убай кылын», «күрэ быраат», «биллэх», «сыҕан уруу», кэлин «аҕа», «эһэ» о.д.а.
Уол оҕо ойох ылла даҕаны «ыччат киһи» аатыран бүтэр. «Ыччат» диэн ычалара ытыстарын эрэ иһинэн буолуохтааҕын билбэккэ, «муора тобуктарынан, халлаан хабарҕаларынан» саныыр, таһымнарын тургутар, талар кыахтарын көрдүүр, була сатыыр кэмнэригэр аатыраллар.
Уруулар

(Урууларгын умнубакка, силискин мутуккун ситэр)
Сахалар оҕо үөскүүр уутун эрэ «ур уу» дииллэр. Оҕо ол уута куоттаҕына «ур уута куоппут» диэччилэр. Ол иһин ур ууланар өттүн, ойоҕуҥ уонна ийэҥ аймахтарын, урууларын барыларын «урууларым» диигин. Киһи этигэр-сиинигэр сыыстарыыттан уу үөскээччи, бу ур «водянка» дэнэр. Кыыс эргэ таҕыстаҕына, туспа ууска, атын аймахтарга кэлии, киирии «ийэ», «кийиит» аатырар, эригэр «хотун ойох» диэн таҥараттан чыыннанар. Ороҥҥо сытан (ойоҕоско охсоро, оҕолонор оҥхойо) «хотун ойох» диэн ханнык баҕарар эр киһитин хотуохтаах, ыксаатаҕына, харааһыннаҕына харыстанар хараҕын уутунан даҕаны хотуоҕа. Саха дьахтары хаһан да «киһи» диэбэт. Дьахталлар киһилэр буолбатахтар, эн курдугу ууһатар, оҥорор таҥара аҥардаахтар. Кыылга-сүөлгэ кытта «кы» диэнин быраҕан, оннооҕор «ты» диэнинэн солбуйан «тыһы» дииллэр. Онно эбии кимиэхэ эрэ «саҥас», «бэргэн», «бадьа», «сиэнчэр», «сыдьаан кийиит», о.д.а. чыыннанар. Дьахталлар истэрин иһигэр иилииргэ, саҕалыырга таҥараттан анаммыт, бэриллибит иннэлээхтэр, саптаахтар. Эр киһиттэн түһэттэрбит 2,5 млрд «уллурук» диэн харамайдарыттан биирин ол сабынан иилээн, (ДНК 17 эргийиилээх саба буолбатах) «Ийэ» диэн таҥараттан чыыҥҥа тиксэр. Ити иһин «Сап саҕаттан салҕаныы, сил саҕаттан силбэнии» диэн этии баар. Ким ол сабынан иилэммэтэх-саҕаламматах орто дойдуга, күн сиригэр көстүбэт, төрөөбөт. Бу сабы эргитэн этэннэр дьахтар ытык этин ааттыыллар. Төрөппүт оҕолорун чиэппэрэ ийэлэрин удьуорун утумнуур. Ол аата уоллара хаһан эрэ таайан төрөөбүтүн иһин таайдарын курдук аатырар.

Бу айылҕаларынан анаттарбыт, таҥараттан таҥар, өрөр саптаах буоланнар иилиир-саҕалыыр саҥнаах, дьиэ иһинээҕи үлэттэн саҕалаан, «Ил түмэн», «Госдума» дьахталлар эрэ толоруохтаах, үлэлиир эйгэлэрэ буолуохтаах. Айылҕатын, аналын аһара туһаммыт, толору толорбут элбэх оҕолоох ийэлэр уонна эбэлэр эрэ ирээттэрэ. Итэҕэстээҕи итэҕэллэригэр чугаһаппаттара, айылҕатын атарахсыппыт атыннык сыаналанара. Оннооҕор, аан дойду 720 омугун түүрэ түмпүт Чыҥыс Хааҥҥа ойохторун, бэйэтэ буолбакка, ийэлэрэ булан биэрэр этилэр. Бу төрүүр-ууһуур саастарын ааспыт, киэргэнэллэрэ киһитийбит, эттэрэ-сииннэрэ олус эмэҕирэн кырдьаҕас эмээхсин аатырыахтарын иннинэ, 50-65 диэри саастаахтар билиҥҥи «Ил түмэни», «Госдуманы» иилиэхтээхтэр, салайыахтаахтар. Дьахталлар бу саастарыгар сиэннэрдээх «эбэлэр» диэн буолаллар. Сахалар «эбэни» «иччи» суолталыыллар. Уу иччитин, күөл, үрэх, өрүс иччилэрин «эбэбит» диэн ытыктыыллар.

Омуктар эмиэ ыал тутулунан олордохторуна, оччоҕо эрэ олох оннун булуохтааҕа, ол билигин өйдөммөккө сылдьар. Билиҥҥи туругунан, эр дьон айбыт күүстэринэн, хааччахтарынан, бүтэйдэринэн, оҥорбут күрүөлэринэн сокуоннарынан (загон) эр дьоннор эрэ толороллор (бырабыыталыстыба). Аһары үчүгэй сокуоннар,ол гынан баран олоххо дьүөрэтэ суохтар,үлэлиир кыахтара суох\идеальнайдар\.Кинилэр хонтуруоллааһыннара (гармония суох буолла), атын хайысхалаах эбит. Эр киһи айылҕатынан эр киһини, ыал аҕатын хаһан даҕаны хонтуруоллаабат. Бииргэ үөрэммит, үлэлээбит, сулууспалаабыт, бултаабыт, аара ханна эрэ бииргэ хоммут, арыгылаабыт буоллахтарына, эр киһи эр киһитин, ыал аҕатын, биир баайыыга, тэҥ таһымҥа турар буоллахтарына, хаһан даҕаны түһэн биэрбэт, күөн туруорбат, кылыытын кэтээбэт, ыйан-кэрдэн испэт.

Ол иһин, эр киһи айылҕатынан айар-тутар аналлаах, уһун айаннаах, киэҥ ыырдаах, улахан уураахтаах, сөҕүмэр соруктаах сылдьар. Ол кэриэтэ: «Олустаары гыннылар охсуһа барыс!», — дэттэрбэккэ ойон туруоҕа, «кыайаары гыннылар, кырбас!», — дии иликтэриттэн кыттыспытынан барыа, «өлөртөөрү гыннылар, үөрбэлэһиэх!», — дииллэригэр тиийбэккэ үөрүүнэн өрүкүнэйбитэ эрэ баар буолуо. Айыллыыта, Таҥ таҥара таҥыыта оннук.

Дьахтары «санаата оронуттан оһоҕор тиийиэр диэри түөрдуонна уларыйар», «санаата баттаҕын аһынааҕар кылгас» диэннэр сорох сахалар саныыллар. Биллэн туран истэригэр иилиир, саҕалыыр саптара элбэхтэр, олор бары санаа сахтараллар, сүбэ сөргүттэрэллэр, көмө көрдөһүннэрэллэр. Ону эр дьон сорохторо киэһээҥҥи аһылыктарын булунан, бэлэмнэнэн аһаабат даҕаны буолбуттарын иһин, атарахсыта санааччыта элбэх.

Орто дойдуга олорор саха сирдээҕи үҥэр таҥарата «Ыал» эрэ этэ. Былыр итии дойдуга ыалынан олорбокко үөрүнэн сылдьар эрдэхтэринэ, аан уустар (анустаһар), тыһы омуктар (ыһыыттар-төттөрү аах), эр дьоно туһунан хол + уоннуутунан (колония), дьахтара туһунан олорор уустар саха тылын-өһүн, өйдөбүлүн барытын, төттөрү эргитэннэр, тиэрэ тутаннар, таҥнары ааҕаннар, төттөрү тиһэннэр «Латыын тыла» диэни төрүттээбиттэрэ. «Тыл» диэни төттөрү ааҕан «лыт» диэнтэн литература, «лат» диэнтэн латыын тылын таһаарбыттар, маннык ааттаах омук орто дойдуга олорон ааспатаҕа эрээри, оннук олохторун оҥостубуттара. Ыалы, эр киһини, дьахтары, ыал тэрээһинин «Уус-иис» диэнтэн ««Иис-уус» диэн таҥара буолбут киһи түөрт үйэ анараа өттүгэр баар этэ», — диэн турбуттара. Саха ыал тэрээһинин «олох-дьаһах» диирэ. Олоҕун эр дьоннор уһанан оҥороллор. Дьаһаҕын дьаһайа-хомуйа тардарын иһин дьахтар дэнэр. Сиэр киэбэ (церковь) ситинник этэ.

Подписывайтесь на наш аккаунт в INSTAGRAM!

Эр дьоннор, кинилэр депутат буолар мандааттарын былдьаһыахтарынааҕар буолуох, быыбардыы даҕаны барар бырааптара суох буолуохтаах этэ. Дьахталлар дьыалалара, бэйэлэрэ быһаарыахтаахтар. Дьахталлар «Сип гыммыты ситиигэ, сап гыммыты сапка тиһэр» айыллыылаах буоланнар: «Уон сыллааҕыта оҥоруох, биэс сыллааҕыта биэриэх буолбутуҥ», — диэн туруохтара, эр дьонноро, онно эрэ өйдөөн: «Ээ, оннук баар этэ», — эрэ диэхтэрэ. Эр киһи 40 сааһыттан «Тат» үүдэһинэ (простата) кэһиллэн, бүөр быччархайдара бүөлэнэн умнугана олустуур, эрдэ түөһэйэр, оҕотугар түһэр, \оонньуур оҕо\оҕонньор аатырар, эмээхсин көрүүтүгэр киирэр. Эмээхсин түөһэйэрэ сэдэх. Ханнык даҕаны бэйэлээх сокуону (загону), бүтэйи, күрүөнү, хаһааны, хааччаҕы, хаайыыны олохтоон олоҕу иллээбэккин. Ирдээтэххинэ, толордоххуна эрэ олох иллэнэр (ил тэриллэр) уонна эйэлэнэр, а.э. проблема быһаарыллар. Дьыала дьиҥэ онно сытар. Дьахтар эрэ эр киһититтэн иэппэтэҕин ирдиир, тохпутун толотторор, итэҕэстээбитин иэстиир кыахтаах, күөн туруорар (хонтуруоллуур), иллиир аналлаах. Эр дьон депутаттар, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин, бэрисидьиэни хонтуруоллуур кыахтара суох, тэҥҥэ «дьүөрэлэһиэхтэрин эрэ сөп» уонна бото болдьох бүттэҕинэ, маамык мэлийдэҕинэ, мандат малыйдаҕына, хайа бартыбыалы кинилэр эрэ биэрэллэрин билэр, түҥэтэллэриттэн тиксиэхтээх. Онтон атын сатыыллара да аҕыйах. Дьахталларын, төрүүр-уһуур саастарын ааспыттара, ылаллара, биэрэллэрэ суох, сатыыллара үгүс. Кинилэр табыллыбатахтарына, төһө наада дииллэринэн, оннооҕор күн аайы тапталлаах тойон эрдэрин тоҕус тосторун толорон биэрэллэр.

Билэ

(Аймаххыттан алгыстаах, уруугуттан уруйдаах, бигэ билэлээх буол)

Сыбаайбаларга сырыттаххытына, урууларга олорустаххытына, аһыыры-сиири, көрү-нары туустаан, тумалаан биэрэр тумаһыттар (тамадалар): «Аймах билэ дьоммут», — дииллэрин истэн-истэн кэллэхпит. Билэ ойуутугар киирэллэр: бэйэҥ, кэргэниҥ бииргэ төрөөбүттэрэ, аҕаҥ бииргэ төрөөбүт аймахтара, ийэҥ бииргэ төрөөбүт уруулара, убайдарыҥ, таайдарыҥ, бырааттарыҥ, эдьиийдэриҥ, балыстарыҥ. Уол дьонугар оҥоһуллар, ыытыллар ыал буолуу малааһына уруу диэн аатырбат, сыбаайба (сыыт баайсыыта) диэн буолар.

Ыал буолааччылар саҥа чыыннаналлар: уол бу ыалга, кыыһын дьонугар күтүөт, күтүөттэригэр биллэх буолар. Уолаттарыгар, бэйэтиттэн улаханын убай кылын, балыһын күрэ быраат оҥостор. Кыыс сүктэр уолун дьонугар кийиит, атын кийииттэригэр: бэйэтиттэн балыстарыгар «бэргэнэ», аҕа саастаахтарыгар «бадьата» диэн буолар. Аҕалара «түҥүрдүү» аатыраллар, ийэлэрэ «ходоҕойдуу» диэн буолаллар. Ити курдук аҕа ууһунан тутуһан олорор эрдэхтэринэ, уруу уонна аймах сыһыаннаһыылара биэс сүүсчэкэ араас ааттааҕа-суоллааҕа.

Толорутун удьуор утумуттан Тумус Мэхээлэ «Удьуор үөрэҕэ», Ф.С. Тумусов «Ыал бии билиитэ» кинигэлэриттэн, онно киллэриллибит Тэрис «Төрүччү тылдьытын» ырытыҥ, үөрэтиҥ. Айымньыга Тумус Сэһэн туһун тутуһар өйдөбүллэр киирдилэр.

Кыыстарын баай-дуол баайан (өлүүлээн), энньэ-сиэтии тэрийэн туспа дойдуга, атын сиргэ атаарар малааһыннара эрэ «Уруу» диэн буолар. Ол иһин кыыс оҕону омук анала диэн ааттыыллар, билиҥҥи курдук кэлбиккэ барбыкка барытыгар иилиҥкэйдэстин диэн буолбатах. Кини атын аҕа ууһун ууһатар аналлаах, туспа аҕа ууһун тэнитэр төлкөлөөх, онон бэйэтин төлкөтө түөрэккэй. Ис эйгэлэрин арааһа диэн алыс элбэх буоллаҕа? Туох билиэ буоллаҕай!? «Таптаатахпына тайахтаахха тахсыам, сөбүлээтэхпинэ сүгэһэрдээххэ (бөкчөгөргө) сүктүөм», — диир дьон буоллахтара. Ол малааһыннарга уол дьоно-сэргэтэ: «Айхал! Айхал! (Айан хаал)», — диэн айаатаан алгыстарынан айхаллыыллар, кыыстаахтар: «Уруй! Уруй! (Уру уйалаа)», — диэн уһуутаан уруйдууллар. Уруй, айхал, билиҥҥи курдук, бас бэринэри билинэр доҕуһуол бэлиэтэ буолбатах этэ, таҥара ытык тэрээһинигэр ыал буолааччыларга эрэ ананара. Кэлин ол сэбиэскэй былааска, хомсомуолга, хомуньууска, улуутумсуйа оонньуур оруоллаахтарга анаммыт курдук буолбута. Киһи улуутумсуйуо суохтаах, киһи киһиэхэ үҥүө суохтаах, олус суолталаатаххына ытыктаныахтаах. Киһи таҥара буолбатах*, таҥара эбитэ буоллар, манна сиргэ төрүө суоҕа этэ. Төһөнөн улахан маамыгы (билиҥҥинэн) дуоһунаһы тутаҕын даҕаны, соччонон улахан соругу соһоҕун, сүгэһэри сүгэҕин, онтон атын туга даҕаны, дьиҥинэн, суох буолуохтаах. Былыр былааһы арбааһын иһин «бастарын быһыы» диэн эмиэ баар буола сылдьыбыта. Биир эдьиийим эппитэ: «Улуутумсуйаллара диэн туохтарын баҕайытай», быстах, уларсык хаһыытыы сылдьар харчыламмытыҥ, баардаммытыҥ «анараа дойдуга» абыраабат, кэлтэгэй кэппиэйкэҕин даҕаны киллэттэрбэттэр, соххор солкуобайгын состорботтор, үөгүлүү сылдьар үптэммиккиттэн иһиҥ эрэйдээҕинэн иҥэриммиккин, эккэр-сииҥҥэр иҥэн-сүтэн хаалбытын үрдүнэн, ыраастаан ыыталлар. Оннооҕор өйүҥ-санааҥ үөнүн-күрдьэҕэтин толуйтаран, кэриэскин этиттэрэн, айыыгын-хараҕын аҕыннаттаран дууһаҕын чэпчэттэххинэ эрэ антах ылаллар.

Былыр, сиэр-майгы ситэри эрдэҕинэ, улахан баайдар, баайаллара баһаамнаабыттар, баайтараллара элбээбиттэр, үрдүк айыыларга үҥэн, ол туоһутун баайдарыттан дьонугар-сэргэтигэр ыһан-тоҕон ыһыахтанарынан «Ыһыах» диэни тэрийэллэрэ (на олох «налог», сиэртибэ). Билиҥҥи курдук, үрүҥ илгэнэн ыһыахтанан Ийэ сири илитиинэн эрэ муҥурдаммат этилэр. Ол ыһыахха сылдьыбыттар, истэрэ ыларынан эти тото сиэбэтэхтэринэ, утахтара ханарынан кымыһы испэтэхтэринэ хайҕабылы хаалларбаттара, ытыктабылы ыһыктыбаттара, сэҥээриини биэрбэттэрэ. Атын итэҕэллээх аан уустар курдук, дьахтар эҥэрдээхтэрдии ийэ сиргэ хаптаһа сытан үҥэн, ботугураан буолбакка, эр киһи «туруоруутунан» тура тэбинэн, тэтиминэн тэйиэккэлиирин курдук, оһуохай этээччи туругун тутуһан, төгүрүччү түөлбэлээн ойон-тэбэн, өйгүн-санааҕын орто дойду кыһалҕаларын кыһарҕаннарыттан, бохсуллубуккуттан босхолонон, төлө ыһыктынан, тэтимин дорҕоонноохтук доллоһутан алгыһын баһын тириэрдэн үрдүк айыыларгын үөрдүөхтээххин (оһуо – үтүөрүө диэн, «электрическое поле земли», хай — бүөлээ диэн, «магнитное поле, гравитационное поле земли»). Онон «оһуохай» диэн куйаар тутулун дьүөрэлэһиитин ситимэ эбит (космическая гармония). «Оһуохай» үрдүк Айыыларга үҥээһин көрүҥэ, ол иһин үҥкүү диэн көччүргээн көрүлээһин буолбатах, аатырар сиэрэ-туома. Ол иһин саха дорҕоонун үөрэҕинэн оһуохайдьыт — ахсыс, бэйэтэ иэтэр бэйээттэр — сэттис, аатырар суруйааччылар — алтыс таһымҥа тураллар эбит. Ыһыах хаһан даҕаны киһи аатыгар, тойон туһугар, онно эбии туох эрэ сылтахха ыһыллыбат этэ. Сир харатын тухары түмсэн аһыыры, айылҕаҕа тахсан арыгылыыры, «ыһыах» диэн буолбакка, бэйэлэрин ааттарынан ааттаныахтаахтар.

*312 сылтан Рим баһылыгынан буолбут Константин, түүрдэр сабыдыалларыттан тахсаары 325 сыллаахха гректэр Церковтарын (Сиэр Киэптэрин) тэрийбитэ. Ол сыалын «Таҥара уонна Христос тэҥнэр, биирдэр» диэн биллэрбитэ. «Киһини таҥараҕа тэҥнээтэ» диэн Египет пресвитерэ Арий айдааны таппыта уонна Албания, Сирия, Армения о.д.а. таҥараһыттар епископтарыттан киэҥник өйөммүтэ.

Онтон муспут баайгын-дуолгун, сүүрбүт-көппүт хара көлөһүҥүн, көмүскэ көһөрбүт, күлүмүрдүүргэ кубулуппут буоллаххына, онтукаҥ өлөргөр кимиэхэ даҕаны бэриллиэҕин адьас баҕарбат үһү. Муспут көмүһүҥ уолгун даҕаны улаханнаабат, кыыскын даҕаны кыһалҕалаабат, ойоххун даҕаны оруоллаабат эбит. «Бэйэҕин кытта көмүс», «көмөн кэбис» диир эбит. Ол иһин «көмүс» диэн аатырбыт уонна сир-сир аайы кылааттар диэннэр кистэнэллэр эбит. Итинтэн атын, ханнык баҕарар харчы хайаан даҕаны хаһаайыннаах, баай-дуол барыта баайтарыылаах буолар. Үрүҥ көмүһү ур уустуу «серебро» — «сэбэрэ көмүһэ» — дииллэр. Сэбэрэ көмүһэ эккэр-сииҥҥэр ситэтэ суох буоллаҕына «сэбэрэҥ сүппүт», хааҥҥар тэҥҥэ аҕыйаан «имиҥ муунтуйбут, кубарыйбыт», «иммуннай систиэмэтэ мөлтөөбүт, дьаҥҥа-дьаһахха ылларымтыа, көрдөөн ыалдьар курдук киһи» диэхтэрэ.

Кыһыл көмүскүн «золото» дииллэрэ дьиэҕэ-уокка солотууга, киэргэлгэ тутталлар. «Хааннаах, ыарахан тыыннаах» диэн саха ахсарбат, тууһурбат. Билигин даҕаны кыһыл көмүс үп-харчы тэҥнэбилигэр суолталаах. «Сололоох, соло толорор, солото ханныгый?», — диэн буолар.

Подписывайтесь на наш аккаунт в INSTAGRAM!

Былыр Боотур уустар улуу уолларын, төрүттэрин, Чыҥыс Хааны талыыга ыаллар аҕалара, эр дьонноро эрэ кыттара эбитэ үһү. Ойоҕо суох, айылҕатын аналын толорботох онтон туоратыллара. Билиҥҥи курдук: «Сааһын туолла, сэбэ ситтэ», — диэн быраап биэрэллэрин курдук буолбатах. Былаас бэрилиннэ, маамык туттарылынна даҕаны: «Эн эттиҥ, мин иһиттим», — диэн кэпсэтиитэ суох, тыыны даҕаны толук ууран туран толороллоро. Тус бэйэлэрин кыахтарынан толоруллуон сөптөөх дьыалаларга алыс атаҕастаннахтарына, өс-саас ситиһэргэ, олус ыарахан «Хааннаах андаҕар» диэҥҥэ андаҕайаллара. Ол аата, аал уоттарын тигинэччи оттон, ат баһын уҥуоҕун миинэн эрэн, сыгынньах ойоҕун аанын даҕайан олорон: «Бу сорукпун сиппэтэхпинэ тылбыттан туораатахпына, толорботохпуна…», — диэн, кэлиэхтээх кэнчээрилэринэн, төрөппүт төрүөхтэринэн, бэйэлэрин олохторунан толороллорун туһугар толук, төлөбүр ууналлара. Сиэр сириэдийбит кэмигэр оннук эбит.

«Үтүө аанньаллар» уонна «20-с үйэ меценаттара»

диэн Норуоттар икки ардыларынааҕы Аһымал

пуондаларын уордьаннарын кавалера

Илья Николаевич Григорьев уонна меценаттар Лука

Митрофанович Егоров, Иван Иванович Назаров

үбүлээһиннэринэн 2006 c. бэчээттэммитэ.

Барыларыгар барҕа махталбытын биллэриэҕиҥ!

НОО!

Күлүмүрдээн көстөр, көөчүктэнэр күммүтүн күлэ көрсөр күндү доҕотторум!

Аралыйан ааһар аламай күммүтүн атаара сайыһар ааттаах атастарым!

Үүнэн үрдүүр күммүтүн көрө үөрэр үтүөкэннээх үөлээннээхтэрим!

Эһигиттэн ыйыппаттар, биһигиттэн тутуллубаттар!