Ис тыын (Истина)
Бу кэмнэргэ сахаларга, биһиэхэ, национальнай бырааһынньыкпыт – ыһыах ыһыллыыта үгэннээн турар кэмэ. Онон бу тиэмэҕэ “Кистэлэҥ күүс” сурунаал бүгүҥҥү нүөмэригэр сахалыы сытыы санаалаах, олоххо бэйэтэ ураты туспа көрүүлээх киһини Попов Степан Федотовиһы – Айыы Сиэни кытта кэпсэтэбит.
— Саҥа сыл уонна саҥа дьыл диэн туох уратылаахтарый? Сахалар, биһиги, хаһан саҥа дьылга үктэнэбитий?
Саҥа сыл бэс ыйын 22 күнүттэн халбаҥнаабат “астрономическай халандаар”, сөкүүндэтигэр тиийэ суоттанар учуоттанар кэрдии кэм. Ону тутуһан, ньиэмэс баһылыга биһиэхэ саба түспүтүн иһин, ону өһүөннээн маны тумнубута, траурдаабыта буолабыт. Ол аайы сир-халлаан тутула уларыйбат буоллаҕа. Хаһааҥҥа диэри халлааҥҥа хардаҕастанабытый, ундаарга ураҕастанабытый?
Онтон саҥа дьыл диэн хаһаайыстыбаннай халандаар (халлаан ундаара). Саха оттообут ото-маһа этэҥҥэ кыстыгы туораттаҕына, күөххэ үктэннэҕинэ эрэ, эргэ дьыл эстэрэ, саҥа дьыл саҕаланара. Атыннык эттэххэ, ыам ыйын 22 күнүттэн – сааскы Ньукуолунтан саҕаланара, үүнэрэ. Онон, биһиги саҥа сыл тохсус ый бастакытыттан диэн үтүктэн, күһэлэҥ, кыһалаҥ быһыытынан бырааһынньыктыыбыт.
— Ыһыаҕы ыһыы хайдах буолуохтааҕый?
Хайа саха сүрэҕэ өрүкүйбэтэҕэй? Бу ытык сиэртэн-туомтан муҥурун билбэтэх-булбатах, суостаах-суодаллаах улуу тойон даҕаны, эбэтэр кэнчээрилэригэр кэрэхсэтэр, үөлээннээхтэригэр үҥтэрэр, саастыылаахтарын сабардыыр үтүө тойоттор туора турбаттара. Ый-күн ыһыаҕар муспут-хомуйбут быаҕа баайыллар баайдарыттан Үрүҥ Күҥҥэ, Үрдүк Айыыларга анаан ыһыахтанар быһыынан ыһан-тоҕон сиэртибэ (сиэр төлөбүрүн) биэриитин оҥороллоро. Ол аата, ыһыах тэрийээччи түһүлгэҕэ төһө киһи кэлбитин барытын этинэн, балыгынан, үрүҥ аһылыгынан тото аһатыахтаахтар, утахтара ханарынан күөмэйдэрин көйүргэс кымыһынан күндүлүөхтээхтэр, ону тэҥинэн оонньотуохтаахтар-көрүлэтиэхтээхтэр. Онно эрэ астыммыттар уонна дуоһуйбуттар алгыстарын Үрдүк Айыыларга анаан оһуохайынан тиэрдэллэр.
— Сахалар ыһыахха хайаан да оһуохайы оройуттан туталлар. Оһуохай диэн тыл туох суолталааҕый?
Көстөрүнэн даҕаны, иһиллэрин курдук оһуохай диэн тыл икки саха тылыттан үөскээн- таҥыллан турар тыл. Бастакыта “оһуо”, ол аата “үтүөрүө” диэн. Алгыһынан түөлбэ сир электрическэй хонуутун үтүөрдүөхпүт, оһоруохпут диэн суолталаах. Иккиһэ “хай” диэн, ол аата “бүөлээ” диэн. Алгыһынан, үтүө баҕа санаанан сир гравитационнай, магнитнай хонуутун бүөлээ уонна бэйэҥ туруккун көннөрүн, чөллөрүй диэн суолталаах. Ол иһин ”оһуохай” дииллэрэ уонна диэхтэрэ да турдаҕа. Тугу гыныахха туохтан саҕалыахха, итэҕэс быһаҕас элбэх дьонобут:
- Кыратыттан саҕалаатахха, «Үрүмэччи маҥан аттаах Үрүҥ Уолан обургу атын “кымньыылыах” өттүттэн, ыҥыырдаан холумун тардынан көтүтэн иһэр. (Ньургун Боотур Стремительный. Якутск: Як. кн. издательство, 1975 г.)». Ити «мииниэх» өттүттэн, ол аата хаҥас өттүттэн оҥоһуллар, толоруллар, оннук уруһуйданыахтаах этэ.
- Ытык Таатталар кэлэр – барар аартыктарыгар үгүстэрэ Хоро төрүттээхтэрин билинэр буоланнар, (Мэҥэ бэлиэлэрэ) Хоро оҕонньордорун оҕуһугар мииннэрэн баран тус Арҕаа айаннаппыттар. Ол гынан баран, Орто дойдуга өссө биир да оҕус маннык атахтарын наардаан хааман көрө илик. Көннөрөллөрө буоллар олохторо даҕаны көнүө этэ.
- Үгүс үбү эрэйэн тэриллэр тэрээһиннэргэ тириим таһынан киирэр түгэннээхпин. Ол параадтаан киирээһиҥҥэ күнү утары хаамыы, бу маннык бокуонньугу эрэ атаарыыга хаамыллыахтаах. Оннооҕор «Дети Азии» параадын ыыталларыгар эмиэ алҕас биирдэ да сөпкө хаамтаран көрө иликтэр.
Аны кыратык олох-дьаһах боппуруоһугар тохтуохха. Эн санааҕар былааһы эр киһи уонна дьахтар хайдах үллэстэн олоруохтааҕый? Онтон обургутунан уонна улаханынан түмүктээтэххэ буолаары турар быыбардарынан сибээстээтэххэ, үчүгэй депутат диэн эр киһи суох, тоҕо диэтэххэ дьахтар толорор анала. Хайа баҕарар норуот оччугуйутуттан даҕаны, улуутуттан даҕаны тутулуга суох ыал тутулугунан олоруохтаах. Таҥара айбыт тэрээһинэ биир, таҥара сирдээҕи олоххо айбыт партията икки эрэ, эр киһи уонна дьахтар диэн. Үсүһэ диэн суох, аахсыллыбат. Аҕа оруоллаах толоруулаах, ситэриилээх былааһы « Президент, правительство» бу эр дьоннор эйгэлэрэ, онно дьахталлар орооһуо суохтаахтар. Бу Орто Дойдуга биир да дьахтар оҕону оҥорон көрө илик, таҥара оннук кыаҕы биэрэ илик, бэрилиннэҕинэ эрэ ону иилээн саҕалаан, ситэрэн хоторон, имитэн хомутан, салгыыр сайыннарар, күөн туруорар «хонтуруоллуур кыахтаахтар». Ити курдук Таҥараттан таҥар, иилиир саҕалыыр истэрин иһигэр иннэлээх саптаах буоланнар, Ил Түмэни, Госдуманы бу дьахталлар толоруохтаах, ситэриэхтээх эйгэлэрэ. Ол эрээри «ол киһи үчүгэй, бу киһи үчүгэй»-диир, төрүүр ууһуур эдэр саастаах кыргыттар, дьахталлар буолуо суохтаахтар. Айылҕатын арыйбыт, толору туһаммыт, элбэх оҕолоох ийэлэр, эбээлэр эрээттэрэ. Кинилэр эрэ уобсастыба, судаарыстыба иннигэр саамай үрдүк эппиэтинэстээхтэр уонна эбээһинэстээхтэр, ити аата дьахталларга үгүс тоҥ үөрэхтэрэ «тууһаммыттара» туһалаабат. Аан бастаан элбэх оҕолоох ийэлэр, эбэлэр диэн буолуохтаахтар, кинилэр эрэ депутааттыыр быраабы, (маамыгы) сүгүөхтээхтэр. Киэргэнэллэрэ киһитийбит, төрүүр ууһуур саастарын аастахтарына эрэ. Хаһан эрэ партиялар тус туһунан кэмнэргэ быыбардыы барар буолуохтара: президены, правительстваны, атыннык эттэххэ толоруулаах былааһы- эр дьоннор эрэ.
Иилиир, саҕалыыр, хонтуруоллуур былааһы, Ил Түмэни, Госдуманы –дьахталлар эрэ, эбэлэр эрэ салайыахтаахтар. Билигин Аан дойду парламеннарын барытын эр дьон салайаллар, ол иһин олох тупсубат, сэрииттэн атыны билбэттэр, однополай дьиэ кэргэн курдук олороллор, онон этиһии, охсуһуу, өлөрсүү- өһөрсүү, сэрии Аан дойду үрдүнэн үйэлэр тухары барбытын курдук бара туруоҕа. Былыр, Боотур улууһун уола Чыҥыс Хаан 720 омугу күҥҥэ сүгүрүйэр Айыы итэҕэлигэр бас бэриннэрбитэ. Олохтообут имин биэриитэ (империята) өлбүтүн кэннэ ийэлэрэ салайаннар, өссө 300 сыл үрэллибэккэ олорбута. Манан үгүс киһини өһүргэтэрбин уонна үөҕүллэрбин биллэрбин даҕаны, дьиҥнээҕэ, ис тыына (истина) кинилэрдээҕэр күндү диэммин маннык сэһэргээтим. Бу курдук кылгас да буоллар дириҥ ис хоһоонноох ураты толкуйдаах эппиэттэрин иһин Степан Федотовичка махталбытын тиэрдэбит.
Айталина Васильева Кистэлэҥ күүс. – 2013. – от ыйын 5 күнэ
