Олук буолбут оһуокай түһүлгэтэ
А.И. Кривошапкин,
СС Аар Дархан үҥкүү тылын этээччитэ,
РФ наукаҕа уонна техникаҕа бочуоттаах үлэһитэ
Бу түгэн буолбута номнуо 28 сыл ааста, 1986 сыллаахха этэ. Оччолорго Дьокуускайга уонна киин улуустарга оһуокай умнулла быһыытыйбыт кэмэ этэ. Арай, дьонтон иһиттэхпинэ, Кыайыы күнүгэр Доҕордоһуу болуоссатыгар оһуокай буола турар үһү. Мин, оһуокай туһунан иһиттим даҕаны, болуоссакка тиийдим. Онно, кырдьык, дьон бөҕө мустубут, оһуокайдыы сылдьаллар. Мин санаабар, бу Дьокуускайга улахан болуоссакка, дьон-сэргэ элбэхтик сылдьар сиригэр тэриллибит маҥнайгы оһуокай түһүлгэтэ этэ. Оччолорго үҥкүү тыла этээччилэр да бааллара-суохтара биллибэт курдуга. Ол да буоллар, бу күн оһуокай туох да быыстала суох барбыта, саҥаттан саҥа этээччи салҕаан бара турара. Сорох этээччилэр уһуннук этэллэрэ, сорохтор кылгастык да буоллар ис сүрэхтэриттэн кыһаллан-мүһэллэн этэллэрэ, онон үҥкүү сүрдээх көхтөөхтүк барбыта.
Сэргэлээхтэн чугас буолан мустубут дьон баһыйар үксэ эдэр ыччат этэ. Кыратык өссө уруккуну санаан ыллахха, мин университекка киирэрбэр (1957 с.) куорат пааркатыгар оһуокай киэһэ аайы кэриэтэ буолара. Онно үҥкүүнү саамай көҕүлээччи Мартынов Егор диэн Ньурбаттан төрүттээх киһи этэ. Ол кэмнэртэн ыла улам-улам уостан, сөҕүрүйэн куоракка ончу даҕаны оһуокайдаммат буолбута быһыылааҕа. Биир бэйэм бу аҕыс уон алта сыллаахха диэри куоракка оһуокай буолар сураҕын истибэтэҕим. Бобуу-хаайыы да баар сурахтааҕа. Ол да буоллар Саха сиригэр бу кэмҥэ Сергей Зверев, Устин Нохсоров курдук чулуу норуот уоһун номоҕор киирбит үҥкүү тылын этээччилэр уонна кинилэри утумнааччылар араас улуустарга баар этилэр. Ордук элбэх этээччилэр Бүлүү улуустарыгар бааллара, манна оһуокай уостуохтааҕар буолуох ордук сайдыбыт, ситэн-хотон силигилээбит кэмэ этэ дии саныыбын. Биирдиилээн холобурдаатахха: Ымыычаанап (Сунтаар), Чоомуут (Ньурба), Тиитээрэп (Үөһээ-Бүлүү), Ким Иванов (Бүлүү) о.д.а.
Ааспытын кэннэ санаатахха, 1986 сыллаахха тэриллибит оһуокай сүдү суолталаах эбит. Ол кэмҥэ биһиэхэ быһыы-майгы тыҥааһыннаах этэ. Устудьуоннары оруо маһы ортотунан буруйдуу сатааһын, олоҕу-дьаһаҕы отуорун хамсатар сыаллаах охсуһууну тэрийбит дьону билэ-билэ билбэтэҕэ буолар түбэлтэтэ тахсыбытын содула, ордук өрөспүүбүлүкэ салалтатын өттүгэр, өссө да ааһа илигэ, күөртүү да сатааһын баара. Маны билэн туран тэрийээччилэр, саха омугу түмэ тардар, былыргыттан утумнанан кэлбит үгэһи күүскэ көбүтэн тэрийбиттэрэ хайҕаллаах уонна улахан махталлаах суол. Хорсун санаалаах, саха омугун кэскилин туһугар ис сүрэхтэриттэн кыһаллар дьон эбит диэн сыаналаныахтарын сөп. Бу түһүлгэ саха дьоно түмсэр, сомоҕолоһор кыахтааҕын уонна төһө да элбэх буолан мустубуттарын иһин эйэ дэмнээхтик, кимиэхэ да өс-саас санаабакка, дьоһуннаахтык тэриллэр кыахтаахтарын көрдөрбүтэ.
Ону баара куорат былаастара уонна кинилэр эргимтэлэрэ дьиксиммитэ буолан, киэһэ 10 чаас ааһыыта баһаарынай уонна уулуссаҕа уу ыһар массыыналарынан Доҕордоһуу болуоссатын тулалаан баран: «Тарҕаһыҥ да тарҕаһыҥ», — диэн ыгыы-түүрүү бөҕөтө буолта. Дьиҥэр кэм да киһилии дьаһайыахха сөп этэ буоллаҕа дии, итинник гынан туох да үөрэ-көтө сылдьыбыт дьону киҥир-хаҥыр саҥалаах, хомолто доҕуһуоллаах тарҕаһарга күһэйэн турардаахтар. Ол да буоллар бу тэриллибит түһүлгэ Дьокуускай куоракка, онтон кэлин улуустарга оһуокай сүһүөҕэр турарыгар улахан олук буолбута.
Дьокуускай к., 2014 сыл
Айыы Сиэн – С. Попов
Оһуохай 1975 сыллаахха үөрүүлээхтик былаас тэрээһинин быһыытынан Улуу Кыайыы 30 сыллаах үбүлүөйдээх күнүгэр болуоссаттарга киэһэ 23 чааска диэри буолбута. Хаһан даҕаны онтон ордук уһуннук оһуохайдаппат этилэр. Оччолорго оһуохайы бэйэлэрэ таһаарар Петр Петрович Кумечко курдук сэрии бэтэрээннэрэ, инбэлииттэрэ элбэх этилэр. Арай биһиги, устудьуоннар, өбүгэлэрбит курдук, күнү көрсөр курдук өрүү уһуннук сылдьар баҕалаахпыт. Онон бүттэ даҕаны, Сэргэлээхпитигэр кэлэр салгыыр санаалаахпыт. Бэйэбит сомоҕо хамаандалаахпыт. Ааттаах үҥкүү тылын этээччи, оһуохай тылын таһаарааччы устудьуоннар Петров Дмитрий Дмитриевич, кынаттаах кылыыһыт аатырбыт Посельскай Петр Семенович, куораттан убайбыт, биллиилээх сүүрүкпүт Попов Василий Егорович, Чурапчы Хатылытытыттан уһун тыыннаах оһуохайдьыппыт Говоров Иван Львович ууга түһэ-түһэ өрүһү туораан кэлбитэ. Оһуохай барахсан үчүгэйэ диэн, саҕаланна даҕаны, ким да тохтоппот. Онон сыалбытын ситиспиппит. Эһиилгитигэр, 1976 сыллаахха, эмиэ Кыайыы күнүгэр оһуохайдааһын диэн суолтатыгар эрэ, «ньах» курдук, 17-18 чааска диэри буолбута. Ол иһин былырыын түүннэри оһуохайдыырга амтаһыйбыттар тахсаммыт күммүтүн таһаарбыппыт. Ити курдук, 1976-1986 сыллар усталарыгар Кыайыы күнүн оһуохайын уонна күнүн көрсөөһүнүн биирдэ даҕаны көтүппэтэхпит. Арай 1986 сыллаахха оҕолорбутунан сылтаҕыран балыйан баһааҕырдыыны киинтэн күүскэ күөдьүппүттэрэ, омугумсуйууга күтүрээһини үөһэттэн соҥнообуттара. Университет салалтатын ууратыы, учуонайдары Г.П.Башарины, А.Е.Мординовы эккирэтээһин, Г.Романов курдук патриоттары үлэлэриттэн ууратыы, устудьуоннарыттан босхолонуу курдук үлэлэринэн отчуоттаналлара. Биһигини буруйдаах оҥороору устунан Сэбиэскэй сойуус бэйэтэ үрэллиэр диэри күөртээбиттэрэ. Түмүгэр, Казахстан, Орто Азия, Прибалтика уонна Кавказ республикаларын барыларын оргуппуттара. Арай кинилэр истэллэринэн, билэллэринэн икки «оленевод» эбээн, үс «коневод» саха Сэб. сойууһун утаран уулуссаҕа тахсыбыттара, ону хайгыыллара, биһирииллэрэ. Оччолорго ол диэки сылдьыбыт үгүс сахалар махтал, хайҕал тылларын истибиттэрэ. Ити кэмнэргэ куорат икки оройуоҥҥа араарыллан олороро. Кыайыы күнүгэр оччо ыар буруй курдугу соҥнуу сылдьар дьонугар оһуохайдаппат эрэ сыаллаах этилэр. Дуоһунаска сылдьар актыбыыс табаарыстарбыттан: «Хайа, бу хаһан оһуохайдыыбытый?», – диэн ыйыттахпына бары оһуохай эрэ буолбатар ханнык диэн эппиэттииллэрэ. Кытаанах кыһарыллыыга сылдьар этилэр. Биһиги эмиэ бэлэмнэммиппит. Убайым Быччаах Бааска-Быһый Бааска, Сэбиэскэй Сойуус 49 куоратыгар буолбут күрэхтэһиилэригэр 5-10 км сүүрүүгэ чөмпүйүөнэ, кэлиэхтээх этэ да биллибэтэҕэ. Аһара түһэн кэбиһэр адьынаттаммыт, дьиэктэммит кэмэ этэ. Хата биир хараҕа суох эмээхсин баара таһааран оһуохайбыт саҕаламмыта уонна ахтылларын курдук түмүктэммитэ. Онтон эһиилгитигэр «перестройка» буолан оһуохай көҥүллэммитэ, киинэҕэ кытта батыһа сылдьан устааччылар баар буолбуттара. Онон 10 сыллаах оһуохай тэрийиитин тохтоппутум уонна эккирэппэппин даҕаны.
