Эргэ өтөххө.
Сахаларга урут-эҥин араас
абааһы, чөчүөккэ, кэритии
эҥин диэн үһүйээннэр баар
буолалларын туһунан
20-ис үйэ 50-60 сылларыгар
биһиги кыра оҕолор исэр
этибит, улаханнык куттанан
уйабытыгар уу киирэрэ.
Бастакы түбэлтэ.
Бу ахтыым, билигин даҕаны саныыбын, 1954 сайын мин 12 саастаах акаары оҕо эрдэхпинэ буолбута. Төһө даҕаны элбэх сыллар ааспыттарын иһин баары-баарынан ахтыыбын суруйабын, итэҕэйиҥ-итэҕэйимэҥ бэйэҕит билэҕит. Оччолорго оскуолаҕа кылааскын бүтэрдиҥ даҕаны сайыҥҥы каникул диэн суох, сайыны супту аныгы курдук таах-саах тэптэрбэккэ от үлэтигэр колхозка уолаттар оҕус сиэтээччиннэн, кыргыттар от мунньааччытынан үүртэлээн таһаарааччылар. Маны мин үөлээннээхтэрим билэр буолуохтаахтар, сымыйам буолбатах. Бөһүөлэктэн 15-20 км. “Быйагы” диэн сиргэ оттуур звеноҕа мин оҕус сиэтээччиннэн ананан барар буоллум. Тойоммут-звенобойбут Павлов Алексей Егорович (Кыһыл Өлүөскэ) хос аата. Оччолорго техника диэн кэлиэ дуо, барыта илии үлэтэ-от охсорго хотуур, мунньарга мас кыраабыл. Көлүнэр көлөбүт ат уонна оҕус. Бугулламмыт бугулу хомуйан икки оҕуһунан сыарҕалаах-от кэбиһэбит. Кыдамаһыт Тихонов Василий Григорьевич (Күүс Баһылай), от угааччы (бугулу сыарҕаҕа) тиэйээччи Игнатьев Петр Егорович (Лэбэй Бүөтүр), бугул түгэҕэ харбааччы-мин саастыылааҕым Федорова Полина Никитична. Кэлин Омскайдааҕы ветеренарнай институту бүтэрэн ветврач буолбута. Өлүөхүмэ куоракка киниит буолан ыал дьоһуннаах ийэтэ-эбэтэ буолан пенсияҕа олорор. Звеноннан бары түһэ сытар сорбит “Майыһыай” өтөҕө диэн сир. Эргэ улахан баҕайы (туруору балаҕан буолбатах) сытыары истиэнэлээх бэрэбинэ, түннүктээх-үөлэстээх, сыбыы иннигэр күүлэлээх, онто сүөһү тириитэ иэччэхтээх нэһиилэ иҥнэн турар хаптаһын ааннаах. Өссө эбиитин дьиэҕэ сыбыы хотонноох, онт көҥдөй көхсө эрэ хаалбыт. Өрдөөҕүтэ бу өтөххө, син сэниэ соҕус Майыһыай диэн оҕонньор олорбут үһү, ол хотонун өһүө маһыгар ыйанан өлбүт дииллэр быһылаах этэ. Мин сиэтэр оҕуһум улахан баҕайы, боруода дииллэр этэ, хара өҥнөөх оҕус этэ. Сайын куйааска, тигилээн кыайтарбакка уонна сыптарыйан, онто түспүтүн барыта саах буолбут кутуругунан миигин дэлби үлтү дэйбиирдээн сорбун сордуур этэ. Сыт-сымар бөҕө, ону сууна-сотто сатаан дьэ сор бөҕө! Ол иһин буолуо-биир күн тойоммор, бууннаатым итиэннэ оҕус сиэппэппин дьиэбэр барабын диибин, ол күн барбатым. Өлөксөйүм звеноводпут өлүү болдьохтоон ыһык аҕала-атынан бөһүөлэккэ барда. Соҕотоҕун хаалан, күнүс мас ороммор утуйар-утуйбат сытабын. Арай иһиттэхпинэ, аттаах киһи тибигирэтэн кэлэн-таһырдьа тэлгэһэҕэ ат баайар сэргэ турар этэ, онно кэлэн тохтоото. Испэр, тоҕо бэрдэй эрдэ кэллэҕэй дии санаатым, урут адьас хойут киэһэлик кэлэр этэ. Арай ким да саҥарбат, туох даҕаны тыас уус суох. Сытабын, куттанан бардым. Иһиттэхпинэ били күүлэтээҕи аан тыаһа хачыгыраата, эмиэ туох да суох-куттанным. “Өлөксөй, эн дуо?”-диэхпин баҕарабын да испиттэн саҥам тахсыбат, дьэ бу этэр абааһылара диэн кээлэҕэ дии санаатым. Уонна харахпын сабан баран сытабын. Саатар эмэһэҕэ эбии тэп диэбит курдук-ол сарсыарда Михайлов Иван (Түрбүөн Уйбаан) биһигиттэн үөһээ бэйэтин өтөҕөр олорор. Сарсыарда кэлэн иһэн-“Оҕонньору көрдүм, тоҕо оҕонньору уһугуннардыгыт, киэһээ дэлби мэниктээбиккит буолуо” диир. Ону санаан кэллим, хамныыр да кыах суох, харахпын аһыахпын да куттанабын. Арай, доҕоор-ол ылбат-биэрбэт буолан куттана сыттахпына аны иһинээҕи ааным арыллар тыаһа иһилиннэ уонна атах тыаһа кэлэн мин сытар ороммор санаабар атаҕым таһынан икки илиитинэн тайанан баран үрэн сырыллатта, ол тымныы салгына муннубунан киирэн миигин курдары ааста! Биирдэ өйдөммүтүм, харахпын аспытым, хонноҕум аннынан ууга турар эбиппин. Дьэ өй ылан харахпын аспытым, көрбүтүм ыраас баҕайы халлаан, Бүлүү өрүһүм уутугар киирэн турар эбиппин. Хайдах да өтөхпөр төннөр санаа суох, онно ким даҕаны суоҕун билэбин. Куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, күнү супту өрүспэр сөтүөлүү-сөтүөлүү кыра кумах дьирбиитин булан, онно сыламнаан таҕыстым. Киэһэлик хойут тиийбитим, ыйыталлар “Ханна сырыттыҥ ?”, ону мин “Сөтүөлүү сырыттым” диибин. Звеноводум Алексей Егорович (Кыһыл) тиийэн ийэбэр үҥсүбүт. Уолуҥ бууннуур диэн. Ону илдьиттээбит-“Ол бу буолбатын, улэлээтин” диэбит уонна кэһии бөҕөтүн ыыппыт, арыы саҥыйахтаах алаадьыга тиийэ. Хайыахпыный ол сайыны быһа-ол тигииһит уонна сыптарыҥнаах оҕуспун кытта мөхсөн сайылаатаҕым дии. Дьэ сор диэтэҕиҥ, билигин улаатан баран күлэ саныыбын.
Иккис түбэлтэ.
1976 сыл, алтынньы ый бүтэһигэ, Багдарыын үрэх быстар баһа. Оччоҕо сиппит-хоппут, сири дойдуну кэрийбит, үрдүк үөрэхтээх, икки уол оҕолоох ыал аҕатабын. Сааһым 34-күөгэйэр күммэр сылдьар кэмим. Үөһээ өтөххө былыргы быраҕыллыбыт дьиэ-уот көстөр. Мин убайбыттан уруттаан кэлбитим. Балааккабын үрэх иһигэр-уу, мас чугаһыгар туруордум. Саа-сэп буолунай, ааттаах “Байкал” диэн ыттаахпын, онтубун бугуһуйан мэнээк барыа диэн илиибэр сылбыттан тута уонна маска баайа сылдьабын. Киэһээ хойут утуйуу буолла, ытым мин атахпар сытта-быатын балаакка сис таһыгар баайдым. Арай саҥардыы утуйан истэхпинэ ытым ырдьыгыныы-ырдьыгыныы, үрэн бөҕө, таһырдьа ойдо, балааккам сууллан түстэ, мин сууллубут балааккам иһигэр мөхсө сылдьабын. Аҥаар илиибэр ытым сыаба, аҥаарбар саам, нэһиилэ босхолонон таһырдьа кулуһунум таһыгар таҕыстым. Ытым били быраҕыллыбыт өтөх диэки көрө-көрө үр да үр, бара сатыыр. Бэйэм буоллаҕына, ким эрэ көстүбэт киһи ол өтөхтөн иһэр уонна миигин батары көрөн турар курдук. Этим сааһа барыта арыллан илэ чахчы миигин ким эрэ батары көрөн турар курдук, мин буоллаҕына кимҥиний, тоҕо саҥарбаккын диибин, туох даҕаны эппиэт, тыас уус суох. Дьэ сор. Утуйуоҥ кэлиэ дуо, кулуһунум тула онно мас быраҕан күөдьүтэн биэрэ-биэрэ ыппын кытта мөхсө хоннум. Ити курдук үс хоннум, күнүс сырдыгы батыһа ыппынаан бултуйуу бөҕө 3 киистээхпит, тииҥи соччо сүрэҕэлдьээн ыппаппын даҕаны, ол сүлүүтэ-ыраастааһына эҥин бөҕө. Кэмниэ-кэнэҕэс убайым кэллэ, туох буолтун кэпсээтим. Киһим этэр, ол аата олохтоохтор холдьоҕоллор эбит, сарсын атын бэйэбит үрэхпитигэр көһөбүт диэн буолла.
Түмүккэ! Эдэр оҕолорбут өбүгэлэрбит урукку сиэри-туому халлаантан ылан кэпсээбэттэр, дьиҥнээх олоххо буолбуту бэйэлэрэ мин курдук көрбүттэрин- истибиттэрин кэпсииллэр. Онон төһө кыалларынан былыр үйэ дьон олоро сылдьыбыт, ону таһынан куһаҕан сурахтаах садьыктаах сирдэри тумна хаамар, хоммот-өрөөбөт буолуҥ диэн сүбэлиэхпин баҕарабын. Куттаһа суох-дьоллоох соргулаах, Байанайдаах булчуттар буолуҥ диэн Уруйдуубун, алҕыыбын.
Өлөксөй
09.02.2016с.
