Өксөкүлээх суолунан
Олохпор биир атын дьарыкпыттан…
И.Н.Винокуров ортоку олорор. М.Е.Друзьянов архыыбыттан.
1927 сыл, олунньу 19 күнэ, Москва к.
Ханнык баҕарар норуот кэнчээри ыччата киэн туттар, суолдьут сулус оңостор, инникигэ, кэрэҕэ угуйар, сиппэккэ сирдьит оңостор дьонноох буолуохтаах. Кинилэр уңуохтара көтөҕүллүбүт ытык тоҕойдоох, түhүлгэлээх буолуохтааҕа да, ол хомойуох иhин биhиэхэ суох.
Норуот кутун-сүрүн түстүөхтээх улуу убайдарбыт бары буржуазнай националист, троцкист дьарылыктарыттан чаҕыйарбыт. Оннооҕор аймахтара кытта аккаастананнар, ааттарын даҕаны сэрэнэн ааттыыллара. Күн бүгүнүгэр диэри ким ханна көмүллүбүтэ биллибэт.
Арай, өлбүтүн кэннэ репрессияламмыт А.Е. Кулаковскайы киhи көрдөөн көрүөн, холонуон сөп эбит диэн хотуулаах санаа 1974 сыллаахха кыhыҥҥы каникулбар Москваҕа Новодевическай кылабыыhаны көрө сылдьан киирбитэ. Манна Чурапчы киhитэ Винокуров Иван Николаевич (Алампа киниэхэ анаабыт хоһоонноох) – Якутпостпредставительство бэрэссэдээтэлин уңуоҕа көрүүтэ-истиитэ суох иҥнэри түһэн турарын харааста көрөн «оччотугар Өксөкүлээх Өлөксөй киэнэ эмиэ баар буолуохтаах, баҕар сүтэн оhон хаалыаҕа, була охсуохха» диэн санаа үүйэ-хаайа туппута.
Орто Азияҕа үөрэнэр саха устудьуоннарыгар анаан ыытыллар V юбилейнай ыhыахтарыгар 1975 сыллаахха Романова Надя диэн БГФ студенкатыныын Саха сириттэн иккиэ буолан баран кыттыбыппыт. Москваттан Душанбеҕа ыам ыйын бастакы күнүгэр диэри сөмөлүөт билиэтэ суоҕунан сибээстээн, үс күн сорукпун толорор бастакы холонуум буолбута.
1976 сыллаахха ЯГУ-ну бүтэрэн инженер-геолог идэлэнэн салгыы көрдөөhүнүнэн 20-чэ хонук дьарыктаммытым. Оччолорго ханнык кылабыыhаҕа даҕаны хараллыбыта биллибэт этэ.
1980 сыллаахха суруналыыс, биллэр суруйааччы Семен Андреевич Попов – Сэмэн Тумат А.И. Софронов архыыбыттан, черновиктарын сурунар күөх тэтэрээтигэр Саха сирин Бырабыыталыстыбатыгар анаан бэлэмнээбит отчуоттуур тэлэгирээмэтин тиэксин булан, ону устан биэрэн, копиялаан үөрдүбүтэ. Бэйэтэ даҕаны наhаа астыммыта. Манна этиллэринэн, Даниловскай кылабыыһаҕа хараллыбыта чуолкай. Бохоруонаҕа көрүллүбүт 500 солкуобайтан 426 солкуобай ороскуоттанна, ордуга пааматынньыгын тутуутугар ананар диэн бэлиэтэммит этэ. Ол эрээри бу бэлиэтээһин репрессия саҕаланан толоруллубатах буолуон эмиэ сөп эбит. Төhө даҕаны маннык чопчу, чуолкай докумуонунан хааччылыннарбын даҕаны тута Москваҕа бара охсор кыаллыбатаҕа. Ол сылларга биһиэхэ, геологтарга, үстүү сыл буола-буола уоппуска биэрэр олохтоммут бэрээдэк баара уонна Маскубаҕа ыытыллар олимпиаданан сибээстээн ол кэмҥэ бобуу-хаайыы эмиэ баара.
Ол иhин 1982 сыл сайыныгар эрэ сыалбын-сорукпун толоро Москвалаабытым. Оччолорго төһө даҕаны чып кистэлэҥинэн даҕаны буоллар кэтэhэр-эрэнэр дьонноох буолбутум. Ол курдук, Саха сирин суруйааччыларын сэкирэтээрэ Савва Иванович Тарасов, бэрэссэдээтэлэ Софрон Петрович Даниловтан, бу киhини гостиницанан хааччылларыгар көмөлөhүҥ диэн Якутпостпредство аатыгар суруктаах көппүтүм.
Москва куорат Советскай оройуонун загсатын архыыбыттан 1982 сыллаахха атырдьах ыйын 24 күнүгэр А.Е.Кулаковскай өлбүтүн туhунан докумуону ылбытым (№ ВV МЮ256409 Свидетельство о смерти от 08.06.1926 г. регистрация в журнале под №1947). Бу докумуоҥҥа ыарыы диагноhынан «рак поджелудочной железы» диэн туруорбуттар этэ.
Оччолорго А.Е.Кулаковскай ханна көмүллэ сытарын чуолкай билиэхтэрин сөптөөх диэбит кырдьаҕастарбытын Ис.Н.Барахов, С.Н.Донской II кэргэннэрин кытта Д.С.Жиркова билиһиннэрбитэ. Хайалара даҕаны билбэт этэ. Дора Самуиловнаҕа иккитэ сылдьыбытым, уола Марат таһыттан кэлэн көмөлөһөрө, «кэлин, олох тубустаҕына, баартыйа туох диэн бэйэтин ырааһырдынара буолла?» диэн мунаарарбыт. Уллугун (бедренная кость) тоһутан, уһуннук эрэйдэнэн баран саҥа онтон-мантан өйөнөн, тайанан тура-хаама сатыыра. Мин эмиэ 1973 сыллаахха уллугум уҥуоҕун тоһутан, силиим көҥдөйүнэн тимир уктаран, 1977 сыллаахха диэри эрэйдэммиттээхпин, онон уопсай тиэмэлээх курдук этибит. Баартыйа Киин Кэмитиэтин сорудаҕынан кини бэйэтин мемуарыгар балайда үлэлээбит этэ, ону булан таһааттарыахха баар этэ, норуот баайа, кырдьыга буоллаҕа.
А.И.Софронов дневнигэр ахтыллар сахалартан бастакы быраас дьахтар Мария Андреевна Яковлева урукку «Сардаана» маҕаһыын үрдүгэр 26 кыбартыыраҕа олорбута. Онно биир систиэмэҕэ үлэлиир табаарыһым Василий Романович Павловтыын сылдьыбыппытыгар эппитэ: «Кулаковскай ыалдьа сыттаҕына, кефир таһан аһатарым, сороҕор ыарыылыырым. Кылабыыһаҕа баран иһэн, сарсыҥҥытыгар лабораторнай үлэлээх буолан, тиийбэтэҕим, онон хайдах хараллыбытын чуолкай билбэппин» диэбитэ.
1926 сыллаахха Баку куоратыгар түмүллэн ыытыллыбыт түүр омуктар бастакы съезтэригэр А.Е.Кулаковскай Саха сириттэн 4 дэлэгээт иhигэр киирэн айаннаан иhэн, аара ыалдьан, МГУ иккис килииникэтигэр эпэрээссийэлэммитэ.
Биллэрин курдук, бу съезд кыттыылаахтара бары Сталин репрессиялыыр массыынатынан суох оңоhуллубуттара. Онон сибээстээн Баку куоратыгар репрессияламмыт бастакы түүр омуктар дэлэгээттэригэр аналлаах, барыларын ааттаан туран (хронологически по датам смерти или гибели начиная с А.Е. Кулаковского) «мемориальнай комплекс» тутуллуохтаах диэн ыстатыйанан этиибин билигин ВАТН бэрэсидьиэнэ, академик Эрментай Султанмурат биһирээн, өйөөн олоххо киллэрэрдии илдьэ сылдьар.
Онтон, 1984 сыллаахха көрдөөһүммүн салгыырбар саха норуотун биллиилээх профессора Георгий Прокопьевич Башарин, философия кандидата Борис Николаевич Попов алҕыы хаалбыттара. Ити кэнниттэн 1986 сыллаахха эмиэ бара сылдьыбытым.
1982 сыллаахха Даниловскай кылабыыһа 39 учаастагын кэрийэн көрдүүрбүтүгэр үөлээннээхтэрим-доҕотторум кыттыспыттара, көмөлөспүттэрэ. Оччолорго ординатураҕа үөрэнэ сылдьар эдэр дьон Кузьмин Григорий Эдуардович (билигин Саха республикатын үтүөлээх бырааhа), Колесов Николай Николаевич (Абыйтан төрүттээх быраас этэ), Попов Степан Николаевич (ювелирнай маастар), Гурьев Иван Маркович (капитан, пограничник, байыаннай академияҕа үөрэнэрэ, билигин оставкаҕа олорор, полковник) уонна Москва олохтооҕо Ильина Евдокия Павловна (кылабыыһа үлэhитэ) бааллара. Евдокия Павловна көрдөөhүҥҥэ элбэх сыл ис дууhатыттан ылсан көмөлөспүтэ, үлэлэспитэ. Кэлин мин кини дьиэтигэр олорон эрэ көрдөөhүнүнэн дьарыктаммытым. Олорбут аадырыhа: Перекопская уулусса 21 дьиэтэ, 1 корпус 37 квартирата. Кини Даниловскай кылабыыһаҕа 1954 сыллаахтан үлэлиирэ. Киhиттэн уратыта диэн өйгө тутар дьоҕура аhары үчүгэй этэ. Хас биирдии көмүллэ сытар киhи историятын билэрэ, сүтүктээх, кыhалҕалаах дьон киниттэн ыйыталаhан булаллара. Кини курдук ис сүрэҕинэн, ис дууhатынан ылынан А.Е. Кулаковскай уҥуоҕун көрдөөбүт киhи биhиэхэ, сахаларга, суох.
Оччолорго бу адьас сабыылаах тиэмэ буолан, үбүнэн-харчынан таһыттан көмөнү көрдөөһүн диэн суоҕа, дьиэ-кэргэн «чып» кистэлэҥэ этэ. Ол иһин биир өйүнэн-санаанан өйөөбүт, ыйаахтаах ойохпор Александра Романовнаҕа махталым улахан. Оннооҕор 1986 сыллаахха сэттэ саастаах улахан кыыспыт Саргылаана: «Онтон мин хайаан даҕаны булуом этэ», – диэн сайыһан барса сылдьыбыттаах.
Бу сыралаах көрдөөһүн 1992 сыл бэс ыйыгар Москуба куоракка Өксөкүүлээх Өлөксөйгө анаммыт пааматынньыгы арыйыыга Бырабыыталыстыба дэлэгээссийэтин састаабыгар кыттыыбынан түмүктэммитэ.
Е.П. Шестаков-Эрчимэн,
поэт, литературнай критик
Өксөкүлээх өрүү тыыннаах
Михаил Ефимович, Өксөкүлээх Өлөксөй «Саха интеллигенциятыгар сурук» кинигэтин сүрэхтэниитигэр, ыйааҕын бэйэтэ ааҕарыгар, бастатан туран: «Саха АССР Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин Президиумун уонна Совнаркомун 1927 сыл от ыйын 9 күнүнээҕи «Москва куоракка А.Е.Кулаковскай уҥуоҕар пааматынньыгы оҥоруу туһунан» уурааҕын балаһыанньатын чөлүгэр түһэрэргэ уонна 1992 сыл бастакы аҥаарыгар Даниловскай кылабыыһаҕа А.Е. Кулаковскайга – Өксөкүлээххэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын пааматынньыгын туруорарга», – диэн биһигини үөрдүбүтэ.
Өксөкүлээх Өлөксөй 1926 сыллаахха бэс ыйын 6 күнүгэр Москватааҕы иккис государственнай университет клиникатыгар, хирург остуолугар үһүс төгүл сытыытыгар, сырдык тыына быстыбыта. Кини аттыгар доҕоро драматург, поэт, прозаик А.И. Софронов баар буолан, поэт тиһэх күннэрин ханна, хайдах көмүллүбүтүн дневнигэр бэлиэтээн кэбиспитэ, кэм-дьыл кэрэһитэ буолан күн бүгүҥҥэ диэри тиийэн кэллэҕэ.
Ити эрээри, ааспыты ардах сууйар. Поэт Даниловскай кылабыыһаҕа ханна көмүллэн сытарын булар олус уустук, туох да бэлиэ хаалбатах эбит. Саха дьонуттан кимнээх эрэ сүрэхтэрэ-быардара батарбакка, били «Сулико» диэн грузинскай ырыаҕа ылланарын курдук, таптыыр поэттара ханна көмүллэн сытарын булаары, ээр-сэмээр көрдөөбүттэрэ ырааппыт эбит. Мин манна үөрэнэ сырыттахпына 1962 сыллаахха СГУтын старшай преподавателэ Г.Р.Кардашевскай кэлбитигэр, биһиги эмиэ иккиэн оннук айыыга киирэн турардаахпыт.
Бу сыралаах ытык иэһи кимнээх ситиһиилээхтик толорбуттарын туһунан, мин үгүстүк ахтыбыт Е.Е. Алексеевым уонна геолог-инженер С.Ф. Попов «А.Е. Кулаковскай ханна көмүллүбүтэй?» диэн хаһыатынан сиһилии билиһиннэрэн, сэһэргээн турардаахтар. («Эдэр коммунист», 17.01.1990)
Киһи барахсан эрэлэ тилэхтээн өлөр дииллэрэ кырдьык. Е.Е.Алексеев «Өксөкүлээх Өлөксөй» диэн кинигэтигэр ТЛИНЧИ архыыбыттан хасыһан: «Алексей Елисеевич үһүс эпэрээссийэтигэр үтүөрэр эрэлин сүтэрбэтэҕэ. Кини олох иһин туруулаһан охсуспута. Иккис эпэрээссийэ кэнниттэн дойдутугар, биир табаарыһыгар сурук ыыппыта. Кини ол суругар табаарыһа дьоруо аттааҕын атыылаһыан баҕарарын, ону кини сөбүлэнэр буоллаҕына, «Зима» диэн ыстаансыйаҕа (Иркутскай уобаласка) аҕаларыгар көрдөһөр. «Ыам ыйыгар дойдубар төннөн иһэн, ол ыстаансыйаттан аты миинэн барыам этэ» диэн тылларын маҥнай ааҕарбар хараҕым уута баһыллыбытын бэйэм да билбэккэ хаалбытым.
Ити «Зима» диэн, кэлин поэт Евгений Евтушенко төрөөбүтүнэн, син киэҥник биллибит ыстаансыйа Саха сириттэн олус ыраах буолуо суоҕа этэ дуо?! Арай, Алексей Елисеевич эпэрээссийэтин этэҥҥэ ааспыт буоллун. Доҕоро-атаһа киниэхэҕэ ол тайылҕаннаах дойдуга, уу дьоруо, киһини долгутан көрбөт үтүө атын, бука, тиэрдиэ этэ. Оннук дьоһун, хорсун этилэр саха ньургуннара.
Өксөкүлээҕи мин өрүү Дьөһөгөй оҕотун үрдүгэр көрөбүн. Түөрт түөрэм туйахтаах доҕотторун кынат оҥостон төһөлөөх сындалҕаннаах сырыыны, сылаалаах айаны, ардыгар, олус кутталлаах, ыарахан буомнары, түгэннэри мүлчү түспүтэ буолуой?! Тиһэҕэр, Бакуга түүр тыллаахтар съезтэригэр баран иһэн, күн сириттэн туораахтаабыта.
Дьокуускайтан урут-хойут көтөн кэлэн «Россия» гостиницаҕа түспүттэр бэҕэһээ көрдөөбүт бэрэстэбиитэлистибэбит дьиэтигэр бараары таһырдьа мустабыт. Балачча элбэх эбиппит. Иллэрээ күҥҥэ диэри билиэтэ суох сылдьыбыт ыалым, профессор В.Н.Иванов манна кэлбитэ быданнаабыт киһи курдук туттар. Оттон Е.Е.Алексеев, С.И.Тарасов, Н.Е.Винокуров –Урсун, о.д.а. биһигиттэн икки-үс хонук эрдэлээбиттэрэ.
Реас Алексеевич суох. Ол оннугар кини уола Атос Реасович, кыргыттара Лариса, Раиса, Людмила, бэл Өксөкүлээх хос, өссө хос-хос сиэннэрэ – барыта 7 киһи, эһэлэрин уҥуоҕа хайдах эргиллибитин көрө, киниэхэ тыыннаах сибэкки уура, сүгүрүйэ, нөрүөн-нөргүйэ кэлбиттэр этэ.
Тааттаттан норуот ырыаһыта, Өксөкүлээх ырааҕынан аймаҕа, А.К.Архипов баара. Мин кинини Дьохсоҕоҥҥо сылдьан аан маҥнай көрбүтүм. Өссө хас да сайын уоппускатын харчытынан кэлэн, ким да кинини эбээһинэстээбэтэҕин үрдүнэн, Өксөкүлээх ханна көмүллэ сытарын көрдөөбүт, бу олус махталлаах үтүө быһыы олоххо киирэригэр ис сүрэҕиттэн көмөлөспүт, Степан Федотович Попов баара, кини илиитин ыга тутабын. Эдэр, күөгэйэр күнүгэр сылдьар бэрт сэргэх, эйэҕэс сирэйдээх-харахтаах киһи. Маннык элбэх түбүктээх култуурунай тэрээһиннэри тэрийэн ыытарга айылҕаттан ананан төрөөбүт курдук, омук дьонун кытта кэпсэтэригэр кэм астык-көстүк көрүҥнээх, тыла-өһө, туттара-хаптара да оннук В.А. Босиков, кимнээх кэлбиппитин бүтүннүү билэр быһыылаах, барыбытын суохтаан-баардаан, дьаһалы илиитигэр ылбытынан барда.
Өксөкүлээх өрүү тыыннаах. – Дьокуускай : Бичик, 1995. – 171-173 с.
Ыһыкта илик ыра санаабыт
1993 сыл бэс ыйыгар Тааттаҕа П.А.Ойуунускай 100 сылыгар аналлаах ыһыах ыһыллаары улуус, бүтүн Саха сирин олохтоохторо өрүкүнэйэ бөҕө сылдьыбыт кэммит этэ. Онно эбии Россия бастакы бэрэсидьиэнэ бэйэтинэн кэлэн кыттыахтааҕа, ол иһин өссө ордук, умнуллубат ыһыах буолуохтааҕа. Биһиги ол түгэҥҥэ сөп түбэһиннэрэн, эрдэттэн кэпсэтэн, былааннаан, оҥостон, ыра санаабытын олоххо киллэрээри, Чурапчытааҕы оҕо спортивнай оскуолатын бүтэрбит 25 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээт, Таатта улууһун Тыараһатыгар (Кыйыга) айаннаатыбыт. Сыалбыт-сорукпут диэн улуу бөлүһүөк, суруйааччы, айанньыт Өксөкүлээх Өлөксөй бэлиэтэммит кистэммит кумааҕыларын булуохтаахпыт. Болдьоспут сирбитигэр, анаммыт бириэмэбитигэр улаханнык убаастыыр, убай курдук саныыр аҕа саастаах дьоммут Атос Реасович Кулаковскай уонна кинини кытта бииргэ үөскээбит, тэҥҥэ улааппыт быраата Дмитрий Дмитриевич Оҕонньоороп кэтэһэллэрэ. Айанньыттар бэһиэ этибит: суоппарбыт, бииргэ үөрэммит табаарыһым Местников Николай Семенович (оҕо сылдьан барыбытыттан доруобайын, төрөлкөйүн иһин таптаан «Партос» диэн ааттанара), Аммосова Любовь Васильевна (бииргэ үөрэммит доҕорум, Аммосов Никита Никитич – «Атос» кэргэнэ), экстрасенсориканан саҥа күүскэ дьарыктана сылдьар Черкашина Валентина Афанасьевна (учуутал), араадьыйа суруналыыһа Перуашева Полина Алексеевна уонна мин. Бэйэтин массыынатынан Слепцов Николай Иннокентьевич (космофизик, геопатогеннай зоналарынан дьарыктанар) үлэхтээх кэмигэр кэлбитэ.
Ону таһынан биир күүстээх көрбүөччү Дуранова Зоя Алексеевна кыһын Кыйыга сылдьан «дьүһүннэрин, быһыыларын-таһааларын ойуулаан туран, аны сайын икки массыынан кэлэн аатыран аҕай барыыһыктар» диэн көрүүлэммитэ иһиллэн эрэл кыымын саҕара.
Д.Д.Оҕонньоороп аҕата олохтон бараары сытан: “Сылгыбыт далын таһыгар, өкөр тиит анныгар таайбыт Өксөкүлээх Өлөксөй кумааҕыларын кистээбитим, кэлин дьыалата тилиннэҕинэ хостооруҥ”, — диэн кэриэс тылын эппитин сирдэтэннэр, уолаттара хаста даҕаны көрдөөн хаһыталыы сылдьыбыттара биллэр. Кинилэр саастарын тухары “булбут киһи” диэн кинилэр ыра оҥостубут санааларын толорсоору биһиги кыттыспыппыт. Дал буола сылдьыбыт сир омооно оччолорго даҕаны сынык киһиэхэ биллэрэ эрээри, көрдөөһүммүт көдьүүһэ суох хаалбыта. Кумааҕылары кистээбит киһи хаартыскаларынан уонна хараллыбыт буорун булан ситимнии, кинилиин сибээстэһэ сатаабыппыт табыллыбатаҕа. “Кэмэ кэлэ илик, булларбата”, — диэн буолбута. Алыс үлүһүйэн ыһыахпытыгар хойутаабыт этибит, арай Ельциммит бөртүлүөтэ көтөн тахсарын батыһа көрөн эрэ хаалбыппыт. Аһаталларын таптыыр киһи аналынан аттаннаҕа, сынньана кэлбит киһи сыһыанынан сырыттаҕа. Кэлин Атос Реасович, Д.Д. Оҕонньоороп былаҕайга былдьаммытын кэннэ, кумааҕылар төһө даҕаны көһүйэҕэ угуллан кистэммиттэрэ дэммитин иһин “аны кыра тимирдээх, күлүүстээх эбэтэр чугуун көһүйэ буолаарай?” диэн геофизиктар “миноискатель” курдук прибордарын туһанан өссө икки сайын устата холонон көрдөөбүтэ. Ол эрээри билигин да эрэлин кыыма эстибэт, уостубат.
Салгыы кэпсээтэххэ, эбэн эттэххэ, бу кэнниттэн Алтан Сарын репрессияҕа түбэспитинэн сибээстээн, кини икки мэрэбэдэй кумааҕытын кураанах тыыга уган, толору бурдук кутан баран, аймаҕа Пермяков диэн киһи саһыарбыта диэн баара. Онтон кини сэриигэ барарыгар тыаҕа таһааран кистээбитэ уонна эргиллибэтэҕэ диэн үһүйээни аҕам Федот Егорович Попов кыра эрдэхпиттэн кэпсиирин истэн улааппытым. Бу Сылаҥ, Мугудай нэһилиэктэрин икки ардыгар баар сүүнэ улахан балаҕаҥҥа, Бохума сайылыгар аҕа кылыммынаан Дьячковскай Роман Николаевичтыын, күрэ бырааппынаан Мишалыын көрбүөччүлүүр дьоҕурдааҕын туһанан көрдөөбүппүт даҕаны, ситиһиилэммэтэхпит. Онон ол кумааҕылар дьылҕалара эмиэ биллибэт.
Ыһыкта илик ыра санаабыт Атос Реасович эдэр эрдэҕиттэн ыра санаа гыммыт баҕа санаата туоларыгар, эһэтин рукопистарын буларыгар, дьонугар-сэргэтигэр, саха омугар сүдү бэлэх буоларыгар ис сүрэхпиттэн эрэнэбин, баҕарабын.
Атос Кулаковскай Сайдам- 2016 (стр.256-257)
