ИСТИҤ ИЙЭ ТЫЛ
Ийэ тылга иэспит
«Ийэ тыл» күнүн үөрэ-көтө атаарсар буолбутум үйэ аҥаарын ааста. Олунньу 13 күнүгэр, С.А. Новгородов төрөөбүт күнүгэр, Чурапчы оройуонун оскуолаларыгар «Саха тылын күннэрэ» диэн бырааһынньык курдук бэлиэтэнэр буолбуттара. 1962 сыллаахха Чурапчы интэринээт оскуолатыгар С.А.Новгородов аата иҥэриллибитэ. 1964 сыллаахха бу оскуолаҕа сэттис кылааска үөрэххэ киириэхпиттэн ыла ыытыллар, «Оскуола чиэһигэр» анаммыт күннэри, кэлин өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар «Ийэ тыл» бырааһынньыктарын көтүппэтим. Онон тэҥнээн, кэтээн даҕаны көрөр кыахтаахпын. Билигин «Ийэ тылга» ыытар түбүктэрбит саха омугун ийэ тылын сайыннарар туруктара, өрө көтөҕөр таһымнара даҕаны намыһахтар. Ийэ тылбытыгар анаммыт биир эрэ күнүнэн ыытыллар түбүктэринэн төһө бэйэлээҕи бэйэ-бэйэбитигэр, ыччаттарбытыгар, оҕолорбутугар бэриэхпитий? Маннык салгыы бардаҕына утуйуу, устунан умуллуу буолууһу. Бу туруктан тахсарга тугу гыныахха сөбүй?
- «Ийэ тылы» ыытарга биир күнүнэн муҥурдаммакка саатар нэдиэлэҕэ көһүөххэ наада.
- Биһиги түмсүүбүт хаһыс да сылын «декадаҕа» көспүппүт, ол аата олунньу 13 күнүгтэн саҕалаан олунньу 21 күнүгэр диэри аан дойду үрдүнэн бэлиэтэнэр норуоттар төрөөбүт тылларын күнүгэр диэри.
- Бу «Ийэ тыл» күннэрэ дьыл хайа баҕарар кэмигэр, өрөспүүбүлүкэ иһигэр ханнык баҕарар уопсастыбаннай миэстэлэргэ төлөбүрэ суох ыытылларын сокуонунан хааччыйыахха. Сыл устата уоннуу хонук түһээн быһыытынан олохтонуохтаах.
- Уһук, кытыы, үөс да сирдэргэ үлэ ыытылларыгар, тас сахаларга даҕаны тахсарыгар, бюджет үбэ, ыстатыйата көрүллүөхтээх.
- Маны таһынан өрөспүүбүлүкэ таһыгар түөлбэлээн олорор биир ийэ тыллаахтарбытыгар көмөлөһөр дьайыылар оҥоһуллуохтаахтар.
- Үбүн-харчытын сир баайыттан өлүүлэстэххэ эрэ кыаллыан сөп. (Холобур быһыытынан урут «САПИ» диэн тэрилтэ уопутун сөргүтүөххэ.)
- Ийэ тылтан ураты ийэ дорҕооннорго (ыа, уо, иэ, үө, һ, ө, ҕ, ү, ҥ) аналлаах күннэр, тэрээһиннэр наадалар.
Билиҥҥи былаас эргимтэтигэр сылдьар дьон сыал-сорук туруорунан, саха омукпут Ийэ тылын үйэтитэр туһугар бу этиилэри олоххо киллэрэргэ үлэлиэхтээхтэр, биһиги, саха дьоно, кинилэри бары өттүнэн өйүөхтээхпит, көмөлөһүөхтээхпит.
*
П.Д.Гуляев, С.Ф.Попов
Новгородов алпаабыта уонна… көмпүүтэр
Семен Андреевич Новгородов оччотооҕуга суос-соҕотоҕун сүүрүүтүнэн-көтүүтүнэн, олохтоох да, нуучча да интеллигенциятыттан төһөлөөх утарсыылары көрсөн туран, төһө даҕаны Россия холуонньалыыр былааһыгар, бэлиитикэтигэр сабардаттар, норуотум үүнээрэй, сайдаарай, аан дойду таһымыгар тахсаарай, олоҕу кытары тэҥҥэ хаамсаарай диэн оччоттон баччааҥҥа диэри баһылаан иһэр аан дойду үрдүнэн тарҕаммыт уонна туттуллар латыын транскрипциятынан биһигини суруктаабыт-бичиктээбит эбит. Бу кэскиллээх дьыала туһугар улуу хорсун быһыытын билиҥҥэ диэри ситэ сыаналаан махталбытын биллэрэ иликпит.
Хомойуох иһин, баһыылаах бэлиитикэҕэ баһыйтаран, күүһүлүүр симэлитиигэ күһэйтэрэн, кини түстээбит түһэ төннөр, ыра санаата самнар, кэскиллээх кэрэһиттэрэ кэхтэр кэскиллэммиттэрэ.
Бу сүдү сүтүктэн төһөлөөх төннүү, үп-ас өртүнэн хоромньу, сайдыы, үөрэх өртүгэр сүүйтэрии тахсарын, күннээҕи быстах, бытархай түбүктэргэ баһыйтаран санаабытыгар да оҕустарбаккабыт олорон кэллибит.
Бастатан туран, балысханнык биһиги олохпутугар киириэхтээх көмпүүтэр үйэтэ үтэн кэллэ. Бу наука, техника ситиһиилэрин муҥутуур чыпчааллара электроника, кибернетика английскай тылларынан сайдар. Оннооҕор Япония курдук ааҕар-суоттуур сайдыылаах судаарыстыба аан дойду үүнүүтүн-сайдыытын халыыбыттан кыайан тахсыбакка электрониката, кибернетиката английскай тылынан, кини бэлиэлэринэн барар, атыннык эттэххэ латыын транскрипцията туттуллар.
Биһиги буоллаҕына бу эйгэҕэ тэҥҥэ олорсор кыахпыт суох. Тоҕо диэтэххэ бэйэбит дойдубут хаалыыта бэрт буолан аан дойду ырыынагын толорбут, ис санаа, эт-хаан өрүттэринэн эргэрбит ааҕар-суоттуур массыына арааһын, балачча дэлэй көрүҥүн атыылаһан баран, аны ону нууччалыы алпаабытынан үлэлиир, саҥарар гына үп, бириэмэ бөҕөнү сүүйтэрэн уларыттаҕына-тэлэриттэҕинэ уонна дойдубут үрдүнэн тарҕатан, биһиги хааччыллыахпытыгар диэри анарааҥҥылар көмпүүтэргэ хаһыс эмэ көлүөнэлэринэн солбуллаллар. Аҥаардас бэлиэлэр уратыларыттан кэлэр көлүөнэлэргэ тиийэ хаалыы, сарбыллыы тахсар.
Маннык балаһыанньаттан тахсарга, биһиги С.А.Новгородов алпаабытын туһаныыны соҕотох суолунан ааҕабыт. Бастакы сурукпутугар-бичикпитигэр киирэрбит буоллар икки гражданство биэрэн, икки алпаабытынан тэҥҥэ туһанары, көмпүүтэргэ, наука, техника араас ситиһиитигэр олорсо түһүө этибит.
Алпаабыты омос саныырга сабардамнаах курдук. Дьиҥэ, бу баара-суоҕа 44 эрэ буукуба. Күн аайы биирдии буукубанан үөрэттэхпитинэ балтараа ыйынан бүтэрэбит. Киһи барыта үрдүк үөрэхтээх, норуоппут бүттүүн орто үөрэхтээх. Оннук дьон ыарырҕатыахпыт дуо?
Иккиһинэн, тас дойдулары кытары эргиэн үөдүйэр, сыґыан сайдар кэмигэр омук тылын баһылааґын олохпут көрдөбүлэ буолла. Омук тылын күн бүгүнүгэр диэри нуучча тылынан үөрэтэбит. Ол аата эт-хаан өттүнэн сиппит, хороччу улааппыт сүүрбэччэтигэр чугаһаан эрэр нууччалыы билэр буолбут оҕо-дьон суолтатыгар эрэ үөрэтэллэр. Онтукабыт түмүгэр улуу учуонайдарбыт, дойдубут бырабыыталыстыбатын баһылыктара тылбаасчыта суох сатамматтар.
Арай суруйар бэлиэлэрбит, буукубаларбыт биир буоллуннар, омук тылын ийэ тылбытынан бастакы кылаастан үөрэтэрбитигэр кыах аһыллыа этэ. Оскуоланы бүтэрэргэ хаһыаты, сурунаалы, техническэй литератураны атын омук тылынан ааһыа этибит. Өскөтүн, билиҥҥибитинэн хааллахпытына нууччалыы ким эрэ тылбаастыырын үйэ саас тухары кэтэһиэҥ уонна онон муҥурданыаҥ. Былыргы үөрэх систиэмэтигэр араас омук тылын бастакы кылаастан са±ҕлаан үөрэтэллэрэ. Улуу дьоммут хайдах үөрэммиттэрин литератураттан билэбит. Ол кэмнээҕи балаһыанньаттан бүгүн биһиги тоҕо аккаастаныахтаахпытый?! Английскай тыл норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыаҥҥа суолтатын учуоттаан, билигин киирээри турар национальнай оскуола концепциятыгар бу үөһэ этиллибитин курдук киллэриэххэ баара.
Үсүһүнэн, үүнүөхпүтүн-сайдыахпытын кинигэлэрбит, сурунаалларбыт дэлэйиэхтэрин, «Чолбоммут», «Чуораанчыкпыт» кэмигэр бэчээттэниэхтэрин, дойдубут полиграфията хаалыылаахтартан биирдэстэрэ буоларынан техническэй кыахпыт тиийбэт. С.А.Новгородов алпаабытын туттарбыт буоллар иккиттэн 40-ҥа тиийэ өҥүнэн бэчээттиир типографскай тэриллэри Японияттан, Америкаттан, Италияттан ылыныа, туох да мэһэйэ суох бэчээт табаарынан хааччыныа этибит. Маннык типографиялар тэриллэрэ 100 тыһыынчаттан 1 мөлүйүөн дуолларга тиийэ сыаналаахтар. Холобура, Италия фирматын бэчээттиир аппараатын проспегыттан (тактико-техническэй дааннайдара) — сыаната 500000 итальянскай лир, үлэлииригэр 100 кв. м. сөп буолар. Ол аата, биир кыра тойон хоһун босхолоотоххо онно батар, төһөнү баҕараргынан, наадыйар экземпляргынан бэчээттиир, 48 лиискэ диэри бэйэтэ тиґэр, хахтыыр. Биһиги кумааҕыбытынан, кырааскабытынан үлэлиир кыахтаах.
Төрдүһүнэн, үгүс дорҕоон, дифтонг латыын алпаабытын кытары сөп түбэґэр. Онон үөрэтэргэ судургу, бэчээттииргэ биир кэлим, бүччүм, кумааҕытыгар кэмчи буолар. Сорох эйгэҕэ билиҥҥиттэн киирэ турдахха кими да мэһэйдээбэт.
Бэсиһинэн, үйэ аҥаарын устата нуучча алпаабытынан сахалыы тахсыбыт литэрэтиирэни Новгородов алпаабытынан кубулутан бэчээттиир ханнык да кыһалҕаны тирээбэт. Кэлэр үйэ сахалыы билэр дьоно маны нууччалыы алпаабытынан ааҕар кыахтаах. Тоҕо диэтэххэ нууччалыы суругу-бичиги олохпут эйгэтиттэн – хаһыаттан, сурунаалтан, киинэттэн, тэлэбиисэртэн, араадьыйаттан истэ-билэ сылдьабыт. Улуу нуучча тылыгар хоромньу, ночоот тахсыбат.
1914-1916 сылларга Петербурга С.А. Новгородов алпаабыта бэчээттэнэригэр В.П.Ионов: «Үп-харчы суох, шрифт суох, кумааҕы сыаната наһаа ыараата», — диэн суруйбута.
Оччотооҕу кыһалҕа күн бүгүнүгэр диэри батыһан кэллэ. Кэлэр да өттүгэр суох буолара биллибэт. Онон, билигин сиэртибэлэнэн да туран, үбүлээһин суолун тобулуохтаахпыт. Хаһааҥҥа диэри үрдүк тэрилтэлэргэ үҥэн-сүктэн, киин куораттар типографияларыгар уочараттаан бэчээттэммитэ буола олоруохтаахпытый.
Саха маҥнайгы уһулуччулаах лингвист учуонайа биһиги кэммитин өтө көрөн суолбутун солообут, ыллыкпытын ыйбыт дьыалатын тилиннэриэххэйиҥ, салгыы, саҥалыы сайыннарыаххайыҥ. Бэлиитикэ, экэниэмикэ, техника, култуура, наука, үөрэх суолтатын билинэн тураммыт күннээҕи кыһалҕаларга күлүктэтимиэххэйиҥ!
Кыым. – 1990. – атырдьах ыйын 4 күнэ
