Айымньылар

Айымньылар

Олохсута сатыыр ийэ тылбыт декадата саҕаламмытынан (олунньу 13 күнэ – С.А. Новгородов төрөөбүтэ, олунньу 22 күнэ – ХНТ норуоттар төрөөбүт тылларын бэлиэтиир күннэрэ). Эрдэ бэчээттэммит айымньыларбын эргитэбин.

АЙЫМНЬЫЛАР

Айыы Сиэн,

үөтүстэ Н.А. Аржакова-Иванова

Үөтүүлээх дорҕоон үөскээһинэ

Үөтүүлээх дорҕоон үөскээһинэ

Аан дойду айыллар сахтарыгар,

Улуу куйаар укулаата уурулларыгар

Орто дойду үөскүөн,

Аллараа дойду айыллыан иннинэ,

Былыыр былыр диэн баар буолан

Быдан быга илигинэ,

Уруут урут диэн улаҕата даҕаны

Адьас уһуктуон иннинэ,

Аҕыс халлаан аҕата,

Тоҕус халлаан тойоно

Үрдүк дьүүллээх Үрүҥ Айыы Тойон,

Үтүө санаалаах Үрүҥ Арылы Хотун

Хаа хабах иһигэр үрэн кээспитин,

Ат-Аам тыыннарыттан үөскээбит

Улуу Куйаар уорҕатыгар

Киҥкиниир киэҥ халлааҥҥа,

Куҥкунуур куугунас куйаарга

Аҥардас аатыран, айаатаһан,

Соҕотоҕун сураҕыран суоһурҕанан,

ИЙЭ дорҕоон эрэ диэн үөскээн,

Иэнигийэн иитиллэн,

Элбээн эбиллэн эрдэҕинэ:

«Ыы» дорҕоон ыһыктыбаттык ыйылаан ыһыытыыра,

«Аа» дорҕоон астыбаттык алыстаан айаатыыра,

«Уу» дорҕоон уостубаттык улуйан уһуурара,

«Оо» дорҕоон олустаабыттык онолуйан орулуура,

«Ии» дорҕоон илистибэттик илбиһирэн иһиирэрэ,

«Ээ» дорҕоон эстибэттик эйээрэ энэлийэрэ,

«Үү» дорҕоон үлүгэрдик үлүһүйэн үһүүрэрэ,

«Өө» дорҕоон өрөгөйдөөн өрөһөлөнөрө эбитэ үһү.

Төһө үлүгэр итинник

Кэм кэрдии кэрдииһигэр,

Муҥ үтүмэн үйэлэригэр

Бу маннык майгыланан,

Ситинник сигилэнэн,

Төһө уһуннук олорбуттарын,

Туох билгэтэ билгэлээн

Ким битэ биттэнэн билиэ,

Көрүө, истиэ, сэргиэ баарай оҕолоор?

Ити да сырытталлар

Сыстыһа сыстыһа сыымайдаспыттар,

Үтүрүһэ-үтүрүһэ үтүөлэспиттэр,

Хабырыйса-хабырыйса хадьыктаспыттар.

Дьэ ол кэннэ:

Ыһыктыбаттык ыбылы ылсыбыттара, «ЫА» буола ыанньытыспыттара, ,

Иэйиилээхтик эҥэрдэспиттэр «ИЭ» буола иэхсибиттэрэ,

Уоста-уоста уоскутуспуттар «УО» буола уопсайдаспыттара,

Үөмэхтэһэ үөрсүбүттэр «ҮӨ» буола үөрдүспүттэрэ.

Ити курдук ИЙЭ дорҕооннор булсуһан букунаспыттар,

Аалсыһан аймаласпыттар,

Сөбүлэһэн сөҥнөспүттэр,

Соҥноһон соһуспуттар,

Эллэһэн эккэлэспиттэр,

Эйэргээн эймэнэлэспиттэрэ эбитэ үһү.

Итинтэн салгыы

Ньыгылла-ньыгылла ньыгыллыбыттара «Нь» буолан ньыгырҕаабыт,

Һыһылла-һыһылла һыҥырҕаабыттара «Һ» буолан һыһыйбыттар,

Ыҥырана-ыҥырана ыҥырҕаабыттара «Ҥ» буолан ыксаласпыттар.

«Һ-Ҥ» «СҮҤ» буолан сөҥүөрбүт,

Дьайыыланан дьайаары «Дь» диэҥҥэ «дьэ» эрэ дэттэрбит.

Сүҥ Дьааһын сүгүллүбүт үлэтэ үксээбит,

Аймалҕана алыстаабыт уонна

ТӨРҮТ дорҕооннор диэннэри төрөтөн төлөһүтэн,

Үөскэтэн үксэтэн, үллүктээн барбыттара эбитэ үһү, оҕолоор!

Ити курдук, ол улуу аймалҕаҥҥа

Тыллар дорҕоон тыас таһаарбыт,

Уйаҥ дорҕоон уһуктан кэлбит,

Үөскэтэр дорҕоон үмүөрүспүт,

Айар дорҕоон алтыспыт,

Ыарахан дорҕоон ыалласпыт,

Алдьатар дорҕоон ааҥнаабыт.

Ийэ дорҕоон киһилии кэпсээбит,

Сайдар дорҕоон саҥа таһаарбыт,

Сайдам дорҕоон сахалыы саҥарбыт,

Төрүт дорҕоон урааҥхайдыы унаарбыт.

Дьэ, ол эрэ кэннэ Саҥа диэннэрэ сатала суох сатараабыт,

Этии диэн этитиитэ суох элбээбит,

Кэпсээн диэннэрэ кэмэ суох кэккэлээбит,

Сэһэн диэннэрэ симиллэн сиэттиспит,

Үһүйээн диэннэрэ үтүрүһэн үксээбит,

Тойук буолан тобуллубуттара тоҕой аайы тохтообут,

Ырыа дэтэн ыырдаммыттара ыал аайы ыалдьыттаабыт,

Чуопчаарбыт эрэ барыта чабырҕаҕынан чаҕаарыйбыт,

Оонньуулаах эрэ барыта оһуохайы ордорбут,

Орто дойду олоҥхолоон доллоһуппут!

Орто дойду Домунан дьолломмут.

Дом!

Кистэлэҥ күүс. – 2010. – тохсунньу 14 күнэ. – 5 с.

Биллэҕим кэпсээнэ

(Парников И.Д. дьиҥнээх олоҕуттан)

Түүн үөһэ ааспыта. Саҥа дьылы көрсүһүү үөрүүтэ-көтүүтэ уҕарыйа уостубута.

…Оччолорго уоннааҕым, кыра уҥуохтааҕым, бүрэ көрүҥнээҕим, дьүдьэх дьүһүннээҕим. Таһырдьа быктарбат таҥас дуомнааҕым. Кыһыҥҥы кылгас күннэр утуу-субуу ааһан истилэр, уһун өрөбүл саҕаланна.

Интэринээт дьиэбитигэр хаһан даҕаны харахтаабатах симэхтээх харыйабыт турбутуттан, дьикти Тымныы-Моруос оҕонньортон уонна үөрэхпэр хоп курдук орто буолбуппуттан көнньүөрэ, астына-дуоһуйа сылдьарым. Чугас дьиэлээхтэр оҕолорун ылаттаан, улахаттарбыт бэйэлэрэ тарҕаһан, улам аҕыйаан истибит. Арай ыраахтан кэлиэхтээх мин ийэм биллибэт. Соҕотох хаалар чуумпутун, чуҥкугун. Күүттэххэ күн уһунун. Киэһээрэн боруҥуй буолуута туоһахталаах оҕуспутун туора миинэн, тоҥон-хатан чоочугураан ийэм дьэ кэллэ.

Күө-дьаа буоламмыт, эргэ нэк суорҕаҥҥа суулатаммын, кэҥириим иһигэр киҥинэйэн ырыа аргыстаах дойдулаан истибит.

Аны санаатахха ийэм оччолорго фронтан аҕам хара суругун тутан, хараҕын уутун миигиттэн кистии сатыы сылдьар кэмэ эбит. Онтун биллэрээхтээбэккэ, соҕотох эрэлин, эр киһитин элээмэтин ити илдьэн истэҕэ.

Икки көс сир бардар бараммат. Нэс оҕуспут сыыллардаҕа бытааныан. Мин дэлби тоҥнум, дьагдьайдым. Эбиитин хабаҕыран иэдэйдим. Балаҕаммытын буларбыт буоллар диэн баҕалаах этим даҕаны тулуйбатым. Тэҥнэһиэм дуо, тоһуттар тымныыга, ыас хараІаҕа ийэбин ыҥырбытым. Бэрт өр букунаһан, мин дьэ чэпчэтинним…

Мин билигин ыал эһэтэбин, аҕыйах сыллааҕыта ийэм эрэйдээҕи көрөн-истэн, ыарыылаан көмүс уҥуоҕун көтөхпүтүм. Үйэбэр ийэбин итинтэн ордук кыаммат кыһалҕатыттан кыһайбатаҕым, кыһарыйбатаҕым. Ол эрээри оччотооҕуга ыстааным тимэхтэрин таба туппат гына тоҥмут ийэм тарбахтарын, бөҕүөрбүт илиилэрин санаатахпына, алҕас атаҕастаабыкка, хомоппукка, хоргутуннарбыкка холономмун хараастабын, уйадыйан уйа-хайа суох ытыах санаам үүйэ-хаайа тутар. Үйэ-саас тухары өйбүттэн ол түгэн арахпат…

Бары даҕаны ийэлэрбит иннигэр иэспитин ситэ төлөөбөккө төннөр төлкөлөнөн эрдэхпит.

Биллэх – биир ыал күтүөттэрэ, бэйэлэрин икки ардыгар биллэхтии буолаллар.

Учуутал аргыһа. – 1997. – алтынньы 30 күнэ

Чуораанчык. – 2000. – 4№

Кистэлэҥ күүс. – №20

Алгыс

Айылҕа

Аҕала сатаан,

Алҕас айбыта суох,

Үөппэккэ үөскэппитэ

Үөдүйэ илик.

Айылҕа

Дьүөрэлэһэр дьаһала,

Ытык эргиирин

Ыһыктыбат ыйааҕа,

Айар-алгыыр анала

Адьаһын уларыйбат.

Былаҕын былдьаппакка

Бэриллибиккинэн

Биһирэнэн,

Бааргынан байаҥҥын

Барҕара тураар!

Кынаттыыр кыаххын,

Көҕүлүүр күүскүн

Күөмчүлээн көҕүрэппэккэ

Күн-түүн үүнээр!

Санааҕын саппаҕырпакка,

Сайдамнык салаллан

Сырдык сыдьаайданан

Сахаҕын саргылаар!

Киһилии килбэйэр

Кистэлэҥ ис кыаххын

Кыаҕыра туттаҥҥын

Кэскилгин кэрэһэлээр!

Төрүүр-ууһуур

Тэтимин тутаҥҥын

Тэнийэ тураар!

Үүнэр-сайдар

Үтүөтүн үөдүтэн

Үксээн-элбээн иһээр!

Айылҕа аналынан,

Дьүөрэлэһии сокуонунан

Дьолгун түстээр!

Эйгэҕэ Этэн ыйааҕынан

Этэҥҥэ буолаар!

Дом!

Ким соруйан ыалдьа сатыай? Ээл-дээл сыһыаннаспыт ыарыыга ылларан баран ыһыгыннарбыт аҕыйах, ол иһин улаханнык, ыараханнык ылларбакка эрэ бэйэни көрүнэ үөрэниэххэ наада.

Аҕыс уоммутун ааһан айхаллаһыахпытыгар, тоҕус уоммутун туолан дорооболоһуохпутугар, сүүспүтүн ситэн сэҥээрсиэхпитигэр диэри чэгиэн буол, этэҥҥэ сырыт!

Алгыһы кытта, Айыы Сиэн

Үөлээннээҕим барахсан!

Сырдык санааҥ сыдьаайа сырыттын,

Сылаанньыйа сылыппытын сылааһынан угуттаатын,

Ыраас ыраҥ ыҥыра угуйдун,

Ымыылаах ырыаҥ ыраатар ыырданнын,

Этитиилээх иэйииҥ эйээрэр эйгэлэннин,

Этигэн хомуһуҥ эймээрэ дьиэрэйдин,

Хоболоох хоһоонноргун хобооро хоһуйаар,

Тойуктаах туойууларгын тохтоппокко куйаардаар.

Үөскэтэр үөскэхтэрин

Үксээн үүннүннэр,