Сэдэх түбэлтэ буолуохтаах!

Сэдэх түбэлтэ буолуохтаах!

Бу сэдэх түбэлтэ Бүлүү өрүс биэрэгэр турар Куокуну нэһилиэгин арҕаа эҥээригэр Ленскэй улууһун кытта кыраныыссалаһар сиригэр сүүрбэттэн тахса сыллааҕыта буолбута. Бу айдааннаах 90 сыллар, совхозтар өссо баар этилэр. Нэһилиэктэргэ күһүнҥү кадровой булка охотоведтан саа (тозовка) сэп ылан, договор түһэрсэн, маҕаһыынтан ыһык аһылыгы, таҥаһы-сабы тэрээһиннээхтик ылан,элбэх сүпсүлгэн кэнниттэн баай хара тыабыт диэки хайыһарбыт.Элбэхпит да бэрт, алтабыт бу төрөөбүт бөһүөлэкпитигэр оҕо сааспытын бииргэ атаарбыт,үөрэммит,билигин сиппит-хоппут 40-60 саастаах, бары ыал аҕалара-эһэлэрэ дьоммут. Кырдьаҕаспыт Көстөкүүн Ыстапаанап 60 саастаах, эдэриттэн – пенсияҕа тахсыар диэри Республикаҕа биллэр сылгыһыт-элбэх мэтээл, орден кавалера. Атаҕынан аһара быһый барахсан этэ, оҕо сылдьан көрөр этим, туос бөтөрүҥүнэн сылдьар үөр сылгылары кытта тэҥҥэ эт атаҕынан сүүрэн кылымахтанан иһэн талбыт сылгытын ойоҕоһугар сыста түстэ да үрдүгэр биирдэ баар буола түһэр этэ. Кыыл айаас сылгы эҥин араастык мөҕөн туһэрэ сатыыр да хата Куоста эмэһэтэ да хамсаабат, дьэ уол оҕото этэ. Аны Тойбохой ыһыаҕар кэккэ нэһилиэктэр быһый атахтаахтарыгар хас да сыл кимиэхэ да уһун биэтэккэ иннин биэрбэтэҕэ. Бэйэтин курдук-сылгыһыттыырыгар минньэр сур өҥнөөх соноҕоһо эмиэ 2-3 сыл чемпионнабыта. Иккис доҕорбут Уппачый Омуков эмиэ төрүт Куокуну ыччата ол гынан баран борбуйун уйунан,тэлэһийэн долгуйар Якутскайга олохсуйбута. Аҕата сылы супту ойууртан дойдуга хаһан эмэ киирэ сылдьар аатырбыт булчут-табаһыт Өндөрүөй Омуков (дьоҥҥо биллэринэн Тутум Өндөрүөй) диэн турбут олорбут бэйэтин кыанар киһи быһылааҕа,мин аҕам үөлээннээҕэ,хаста да бииргэ тыалаабыттара-бултаабыттара. Биэс уонус сылларга биһиги нэһилиэкпит “Свердлов” аатынан диэн колхозтаах этэ,онно элбэх таба баара. Табаһыттарынан кыһыннары сайыннары үлэлииллэрэ:

– Өндөруөй Омуков ( Тутум Өндөрүөй)

– Дьөгүөр Никииппэрэп (Топпой Дьөгүөр)

– Бүөтүр Дьөгуөрэп (Туруйа Бүөтүр)

– Сааба Өндөрүөйэп (Сааба оҕоньор) кини уола Өлөксөй Саабыс аҕатын курдук булт диэн баран муннукка ытаабыт киһи, мин биир саастыылааҕым сөп соҕус суруйааччы,мелодист,хас даҕаны ырыалаах,билигин Мирнэйгэ олорор. Тоҕо эрэ урукку көлүөнэ дьон,биһиги аҕаларбыт-эһэлэрбит норуокка биллибит хос ааттаахтар.Билигин тоҕо эрэ суох.

Уппачыйбытын үөлээнээҕэ Көстөкүүн элбэх уонна улахан баҕайытык тохтоло суох ууттан хостуур курдук күллүгүрэччи саҥарарын иһин,”Буотала” (таба мооньугар бааллар тэрил) – улахан тыастаах тимир,иһигэр тыллаах,тыаһа хас да биэрэстэлээх сиртэн иһиллэр-диэн хос ааттаабыта, оруобуна сөп. Көстөкүүн истэ сатаан баран этэр “ээ бу Уппаачый Буоталаҕын тохтото түс эрэ” айа төбөм ыарыйда диир,күлсүү бөҕө, онтон бэттэх Уппаачыйын умнан “Буотала” диэн ааттыыр буолбуппут, хата киһибит кыһаллыбат, Буоталата тохтобокко тыаһыыр.

Үһүс доҕорбут уурбут-туппут курдук туттуулаах, ыраас-чэнчис, барыта бэрээдэк, суот учуот бөҕөтө,идэтинэн бухгалтер биригээдэбит завхоһа Ньукулай Иэбилэп.

Төрдүс мин Нюрбаттан тийдим,мин ырааҕынан уруум,миигиттэн балыс, сирдээх-дойдулаах киһи,эмиэ эһэтин Тутум Өндөрүөйүн батан ойууртан арахпат – биригэдьиирбит Гиэнэ Бөтүрүөп ыҥырда.Дойдугар кэлэн биһигини кытта тыалас, аҕаҥ сылдьыбыт үрэхтэрин,үруйэлэрин,балаакката ханна турбутун көрдөрүөм,көрө-истэ сылдьыам.Биһиги дойдубут Дьаархан сиринээҕэр ордук бултаах-диэн үөрүүбүн кытта сөбүлэһэн кэллим.Бу иннинэ 3 сыл Дьаархан үрэхтэригэр: Агдаары,Багдарыын,Харыйа,Ыгыатта баһыгар ,тыаласпытым, эмиэ биир аатырбыт булчут-тастыҥ убайбын кытары.”Байкал” диэн ааттах киисчит ыттаах этибит.Бу ыт киис бөлүүҥҥү суолун ыллар эрэ хайдах да сир буоллун 15-20 мүнүүтэттэн уһаппакка ситэн үрэн баһырҕатар буолара.Бу ыт киис аһаан мэскэйдэммит суолун батыспакка,быһыта охсон,хабайан,эргийэ көтөн тахсыбыт суолун булан тургэнник ситэрэ.Батыһан эрэйи көрбөккө чаһыыгын көрөн баран наҕылыччы табаахтыыгын,үрдэҕинэ биирдэ аккын түһэрэн кэбиһэҕин.Булка сылдьар атыҥ үөрүйэх, ыт саҥатын хоту бэйэҕинээҕэр ордук ыппыт ох курдук сэлиинэн түһэн кэбиһэр, хата окко маска үөлүллээри биир айдаан. Ити кэмҥэ булчут киһи хайдах эрэ этэ хаана күүрэн, хомуллан,күүһурэн,сүргэтэ көтөҕүллэн хаалар. Киис,тииҥ буолуо дуо-уол оҕо барахсан хараҕа санаата туолар булда буоллаҕа. Дьиҥинэн кэбирэх соҕус булт,киис 6-8 оҕолонор дииллэр уонна төрөөбүт сириттэн 15-20км. сиртэн тэйбэт ол эргин сылдьар.Тииҥ курдук уйа туттубат, мас көҥдөйүгэр,сир хайаҕаһыгар уйаланар,сугуну аһылыктанар, тииҥи тутан,кутуйахтаан,хаарга умсан утуйа сытар мас көтөрун,куобаҕы да тутан сиир дииллэр,көрбут суох. Оҕо киис ийэлээх-аҕатыттан арыый удамыр кыра,тириитин кылаана,өҥө-түүтэ арыый мөлтөх буолар.

Бэһис киһибит тойоммут (биригэдьиирбит) сирдээх уоттаах киһибит Гиэнэ Бөтүрүөп (Хаптаҕай Гиэнэ) мунна кыратын,хары-хаптаҕайын иһин “Хаптаҕай” диэн ааттаммыт.Ойууру-тыаны биэс тарбаҕын курдук билэр, хата куораттан кутттанар,мунар. Хайдах олороҕутуй эчи киһитэ,сүөһүтэ элбэҕин, массыыната киһини үрдунэн ааһыах курдук,сыта-сымара куһаҕанын. Аны ити тоҕо бары ханна ыксаан туос бөтөрөҥүнэн сылдьаҕытый диэннээх. Хайа онно холоотохпуна ойуурум барахсан чуумпута, сыта сымара үчүгэйэ, көтөрүн сүүрэрин,саҥата иҥэтэ бэйэтэ музыка буоллаҕа диир. Биирдэ эстрада артистарын концердыгар сылдьыбытын кэпсиир. Биир да тылы өйдөөн истибэтим, көрдөхпүнэ айахтара оҥоҥнур киһи өйө тахсар музыката эчи уһунун хата ортотугар сынньатан, туалет диэннэригэр дьону батыһан чэпчэкилэнэн абыранным ону даҕаы нэһиилэ санаам буолбат, эчи сыта-сымара куһаҕанын, хотуолуу сыстым, түмүгэр 2 чааһынан орто холуочук киһи курдук таҕыстым, ити оннугар водка ылан испэккэ диэммин бэйэбин мөҕөтүннүм диэннээх.

Алтыс киһибит күүстээх, 100 кг ыйааһыннаах, сири буору тоҕута үктээн хаамар Кууһума-Бөтүрүөптэр диэн улахан киэҥ,элбэх,сис,аймах Бөтүрүөптэр сыдьааннара, отделение тутаах үлэһитэ, механизатора, чулуу отчута,масчыта саамай кыайыылах- хотуулаах тутаах үлэһиттэрэ коммунистическай үлэ ударнига сыбаанньалаах.

Дьэ нэһиилэ нэдиэлэ кэриҥэ хомунан-тэринэн силикпит ситэн бөһүөлэктэн тыабыт диэки хайыстыбыт,тыаҕа барар дьиэ таһыгар кустуу барар буолбатах ордук элбэх түбүктээх, сүүрүүлээх көтүүлээх.Бастакы тохтоон бултуур сирбит бөһүөлэктэн үс көстөөх “Сэмдьэрги” диэн үрэх сирэ. Бу сири бары алтыан 3-4 күн эргийэ көтөн,чугас эргиннээҕи булдун-тииҥин,кииһин,аҕыйах мас көтөрүн хомуйан ылан баран,иккилии буолан үс аҥы хайдыһарга быһаарынныбыт.Саамай ыраах участакка “Вилючанкаҕа” (Вилючанка үрэх быстар баһа) кыахтаах дьоммут күүстэх киһибит Кууһума,уонна Буотала Уппаачыйбыт барар буоллулар.Мин уонна Ньукулай сир ортотугар “Ходуһаалаах” сибиэбийэтигэр,үһүс биригээдэбит-Көстөкүүн уонна биригэдьиирбит Гена “Оргулаах” үрэҕэр барар буоллулар.Ньукулайым биһикки син кыралаан бултуйа сылдьабыт,дьоммутун кытта сибээс суох,ыккардыбыт иккили көс ыраах-ыраах.Арай биир үтүө күн киэһэ арыый сырдык эрдэҕинэ отуубар кэлбитим,киһим таһырдьа кулуһун оттубут,чай оргуйан бидилийэ турар. Сирэйэ хараҕа турбут,туттара хаптара сыыдамсыйбыт,ыксатта “Чэ тутун хабын,аккын бурдуктат,оҥкучах таба хаамтардым,чахчы баар-улахан ытым үрэн бөҕө, нэһиилэ араҕан кэллэ”.Чэйдии туһэн баран дьоммутугар бардыбыт “Вилючанкаҕа” диэн буолла.Икки көстөөх сири үс чаас айаннатан киэһэ хараҥаҕа аҕыс чаас саҕана тийдибит.Тийбиппит киһибит Уппаачыйбыт-ырыата,тойуга таһырдьаттан иһиллэр,киирбиппит киис сүлэн тиниктэһэ олорор,эр бэрдэ сэрэйбит “Оо уолаттарым үчүгэйдэтэн кэллэхтэрэ диэн”.Эпиппитигэр,омуна бөҕө үөрэн алакалыы түстэ,”Оо Байанайым барахсан уолаттарын күндүлээри гыннаҕа” диэн баран,оһоҕор эбии мас быраҕан,күөдьүтэн биэрдэ,арыылаах килиэп биэрэ оҕуста,эбии хочулуокка эт буһара уурда,ити барыта кыл түгэнэ.Сотору соҕус буолан баран ыттар үрэн баргыйдылар,ойуоккалаһан тахсан ыттарбытын тутан баайталаатыбыт,охсуһан атахтарын,кулгаахтарын тутуһан кэбистэхтэринэ ыта суох хаалаҕын.Кууһумабыт сурдурҕаччы хаамтаран кэллэ,аны сэргэҕэ кэлэн баран атыттан түспэт өссө сиэбиттэн табах хостоон таһааран,уматтан табаахтаан бусхатан барда.Көрдөхпүнэ төргүүтүгэр биир киистэх,добуочча тииҥнээх,онтон тойомсуйааччы буолла “Туруоҥ дуо,аппын баайыый диир”,мин ону истэн баран хайдах эрэ таайан сүрэҕим биллиргэччи тэбэн ылла, бу быраат эмиэ үчүгэйдэппит быһылаах дии санаатым. Үүтээммитигэр киирдибит,Уппачый быраатын мөҕө тоһуйда хайа бу туох үлүгэрин хойутаатыҥ,муна сырыттыҥ дуо? диэннээх. Уола хардарар “Оргууй халыгыраа,күүгүнээмэ,иһити хомуоһу тыаһатыма диэн”.Бай хайа эн эмиэ үчүгэйдэттиҥ дуо,оттон бу дьоммут эмиэ үчүгэй солуннаахтар диэн буолла.Үөрүү-көтүү бэйэ-бэйэбитин эҕэрдэлэһии, 4 эр киһи избушкабытын сүгэн кэбистибит.Биир күн-биир бары кыттыгастаах биригэдэ 2 оҥкучаҕы булааһына сэдэх түбэлтэ.Былааһы Уппачыйбыт ылла,дьаһал бөҕө сааҕытан учугэйдик көрунуҥ, быһаххытын-сугэҕитин сытыыланыҥ диэн буолла.Хайдах бултуурбутун быһаарда:

1).Уппачый уонна Кууһума арҕах айаҕын бастаан ылыахтаахтар,ол аата утары буолбатах, ойоҕоһуттан сааларын сомуогун туруоран ытарга бэлэм туруохтаахтар.

2).Ньукулай уонна мин сэниэлээх модьу соҕус маһы охторон күүстээх киһиэхэ Кууһумаҕа аҕалан биэрихтээх үһүбүт.

3).Ол маһы төрдүнэн урут,арҕах айаҕын бүөлүү күүстээх киһибит Кууһума туора соҕус олуйа быраҕыахтаах үһү.Бу аата бүө быраҕааһын диэн буолар эбит,холобур эһэ түргэнник курдары ойон тахсан куоппатын диэн .

4).Бүө бырахтыбыт,аны туран тойоммут таһаарбыт буора элбэҕэ бэрт,улахан аарыма адьырҕа бэйэтэ быһылаах ,арҕах үрдүгэр болуот охсуоҕуҥ диэн буолла.Бэйэтэ саатынан,арҕах айаҕын манаан бэлэм турар. Биһиги үһүон сүүрүү-көтүү бөҕө,тас таҥаспытын устан,модьу соҕус маһы охторон аҕалан арҕах үрдүгэр туора таары бэйэ бэйэлэрин баттаһыннара быраҕаҕын.Маннык гымматахха арҕаҕын өрө сүгэн куотан хаалыан сөп үһү.

5).Аны биһиги 3 буолан тойоммут оннугар турдубут сэргэстэһэ,эбэһээт оннук туруохтааххын,утарыта буолбакка сааҕа дэҥнэммэт курдук.

6.)Убайбыт айаҕа хам буолбат тугу эрэ саҥарар да саҥарар эһэтин кытта кэпсэтэр, көрдөһөр курдук ,ис хоһооно,бэйэтэ сүгэтинэн быһа-холоон 20-20 см. иэннээх чуолҕан оҥоро оҕуста,аны саатын ылан ол чуолҕанын диэки туһаайан кыҥаан турар,өр-өтөр буолбата саа тыаһа өрө хабылла тустэ.Онтон хаманда кэллэ-“Нохолоор буккуйар маста аҕала охсуҥ” диэн,Кууһума биир титириги быһа охсон аҕалан биэрдэ ону ылан чуолҕанынан уган анньыалыыр,дьэ үчүгэйдэппит быһылаах диир.Онтон ханан сытарын билэн өссө биирдэ ытан хабылыннарда.Тиэтэйэбит,өссө биир оҥкучахпытыгар барыахтаахпыт.Эдэрбит Кууһума киирэн быалаан таҕыста.Кыылбыт 3-4 саастаах баайтаһын тыһы эбит.Астаан бүтэрэн, 4 акка ыырдан сибиэбийэбитигэр аҕалан сааһылаан ууран кэбистибит.Сарсыарда 7 чаастан сылдьабыт,бириэмэбит 12 чаас.Сыыһа халты чэйдээт аны иккис арҕахпытыгар 15 км ыраах сиргэ түргэн айанынан ойуттубут,чаастан ордугунан тийдибит.Аттары,ыттары баайталаан баран,киирии буолла,эбээһинэспит уруккутунан.Мин саҥардыы сүгэбинэн маспын охсоору гынан истэхпинэ,саалар тыастара өрө хабылла түстэ.Онтубут биир кыра үөрүйэҕэ суох акаары ыт оҕото босхо баран кэлэн курдары арҕах айаҕар,тийэн ньук-ньах диэн истэҕинэ аллараттан,атын бэйэлээх ойон тахсан истэҕинэ уолаттар түҥнэри ытан кэбиһэллэр.Эһэбит хата бэйэтэ оҥкучаҕыттан бүтүннүү тахсыбыт,астаан киирэн бардыбыт.Эһэни сүлэр аһара уустук,кытаанаҕа бөҕө,аны тириитин алдьатыа суохтааххын,халыҥ сыалаах сирин 2-3см. халыҥнаах сыатын туспа сулэҕин,этиттэн арааран.Биир киһибит баран аттары-ыттары аҕалтаата.Улахан ыт-бэҕэһээ булбут хаһаайын курдук арҕах айаҕын таһыгар кэлэн сытынан кэбистэ.Убайбыт буоталата тохтообот,кэпсээн бөҕө, субу-субу – “Нохолоор бу эмийдэрин көрбөккүт дуо,хайдах даҕаны үтэлээх буолуохтаах” диир.Арай сүлэн бүтэрэн эрдэхпитинэ ыппыт кулгааҕын чөрөс гыннаран баран оҥкучахха киириэх курдук,сыҕарыҕнаан истэҕинэ иччитэ Ньукулай саҕатыттан ылан киэр бырахта,тойоммут үөгүү-хаһыы бөҕө буолла-“Бүөтэ быраҕа охсуҥ эппэтэҕим дуо,үтэлээх эбит” диэн буолла.Киэҥ чуолҕан оҥоро оҕуста. 2-3 ытта оҕо-оҕо курдук сыал биэрбэт аллара мөхсө сылдьар үһү. 3 ытыытыгар есть диэн буолла.Быалыы киирэр киһи саатын иннигэр тутан,страховкаҕа санныттан,сиһиттэн быаланан киирэр,быа биир төбөтүн таһыгар хаалбыт киһи тутар,фонариктаах буолуохтааххын.Биирдэ өйдөөбутум 100 кг. ыйааһыннаах Кууһумам нэһиилэ аттахтаан аллара киирбит киһим иннибэр биирдэ чиккэс гына тустэ.Өссө эмиэ баар,тыыннаах сирэйбин туура охсо сыста чуут аһаран биэрдим диир.Тойоммут саатын ылан эмиэ чуолҕанынан ытар да ытар- “Хайа нохолоор аны өссө 2 баар,ыттарбаттар мөхсө сылдьаллар,маста ылан сууралааҥ” диэн хамаанда,муут-маат бөҕө.Халлааммыт хараҥаран барда.Сырдыгы былдьаһа улахан кыылбытын чуут астаан бүтэрдибит,ис муотарыгын ыллыбыт,түөһун аҥаарын быһа охсон ыллыбыт,онтон отуубут диэки хараҥаҥа хоҥуннубут,оҕолорун сарсын сырдыкка кэлэн дьаһайыхпыт диэн үүтүн аанын бүөлээн дьиэлэригэр хааллардыбыт.Үутээммитигэр кэлэн дьэ үчүгэй аккыарай ыһыаҕа буолла,эһэ ис муотарага ыһаары,улахан эһэ түөһэ, ас да ас,сыт-сымар,ыһыкпыт саппаһын үчүгэй-күндү убаҕаспытын да кыайа хото тутуннубут.Кылаабынай поварбыт кэм даҕаны убайбыт,буоталатын тыаһа адьас тохтообот-босхо баран хаалла.Икки доҕорбут биһигиттэн 2 көстөөх сиргэ бааллар,билбэттэр.Ойуурга улахан булка сылдьар дьиннээх булчут дьоҥҥо өрөбул-бырааһынньык диэн суох,сырдыктан-сырдыгы сырса сылдьаҕын.Сарсыныгар тийэн булпутун ситэри дьаһайан,сибиэбийэбит таһыгар чугаһатан аҕалан саайбалаан кээспиппит .

Түмүккэ ,инньэ гынан Баай Байанай-байанайдаах сэтинньи ый ортотугар уолаттарыгар биир үтүө,былыта,буурҕата суох-ыраас чаҕылхай арыый дьыбардаах -40с тымныылаах күнүгэр төрөөбүт үөскээбит нэһилиэктэрин баай хара тыатыттан икки арҕахтан 5 эһэни биир күн хостотон турар.Бу ахтыым,чахчы олоххо буолбут,туох даҕаны эбиитэ көҕурэтиитэ суох сабытыйа,итэҥэйиҥ-уонна биһиги курдук баартаах булчуттар буоларгытыгар баҕарабын.Өссө даҕаны суруйар темам элбэх.

Өлөксөй.