Өспөт өбүгэлэрбитин ис туоһутун (источнигын) ирдэспэккэ эрэ
Биһиги билиитинэн, одоҥ-додоҥ аар харалта (архыып, археология) көстүүлэринэн сылыктаатахха, саха норуотун уста-туора уйатыгар үс үйэ иһинэн үөттэриилээх үөрэхтээх, түөрт үйэ эрэ иһинэн түөрүйэлээх учуонай түмүктүүрүнэн бүппэт эбит.
Марксизм, ленинизм курдук сымыйа-кырдьык үрдүнэн үөрэҕинэн салайыллыбыт (атыннык этиттэрбэттэр, тыыннаттарбаттар даҕаны этэ), атын араас чаб (чабыланар) ааттарынан суолталаммыттар буолбакка, саха тыынын дорҕоонун, саҥатын, ол аата тылын сүһүөҕүн билээччилэр эрэ суруйуохтаахтар. Саха тылыгар-өһүгэр суолтатыгар улахан тургутууну тулуйбуттар эрэ саха историятыгар орооһуохтаахтар, суруйуохтаахтар.
Саха историятын, биллэн турар, сааһылыыр кэм кэллэ. “Сэбиэскэй дьокуут үйэтэ” уста-туора уйатыгар сырдатыы сэттэ уон сылы хабар. Онтон үс сүүс сыла “инородец-якут” оруолугар суолталанан суруллубута. Бу хос аакка бас бэринэн, кубулуна сырыттахпытына, историябыт уһуна 380 эрэ сыл буолар. Уруккубутун улаатыннарар, силис тардыһыннарар, дириҥиир кыахпыт суох. Саха эрэ буоллахпытына түөрт тыһыынча сыл иһинэн түөрсэн, тирэх, күүс кыайыыга кынаттанар кыахтанабыт. Чурапчыларбыт дэнэ сырыттахпытына историябыт диэн биир эрэ киһи үйэтэ буолар
Бу үлэҕэ үйэлэрин тухары саха сиригэр олорон баран, улаатымсыйаллара, сэнэбиллээхтик сыһыаннаһаллара бэрдиттэн баччааҥҥа диэри сахалыы билбэтэх маргиналлар уонна манкуртар сыстыа суохтаахтар. Былыр даҕаны, урут даҕаны, аны даҕаны кэлии нуучча үс ый иһинэн сахалыы холкутук билэр, быһаарсар буолара.
Саха кэлии омугу “ыһыыттартан” уратытын барытын “нуучча” диэн ааттыыра. Ол аата төрдө-ууһа суох, хаамаайы, хомуур омук диэн суолталаах. Ол сэбиэскэй идеология сиэһининэн “убай” диэн буолан хаалбыта. Түүр омуктар историяларын суох оҥоро сатааһын, ол иһигэр сахалары харгыстааһын урут даҕаны баара, хойукка диэри даҕаны буккуйуохтара, мэһэйдэтиэхтэрэ, соһуохтара.
Хаспыт билэрий, Рустан Рахманалиев “Империя тюрков” диэн үлэтин? Бу кинигэ аан дойду саамай үрдүктүк сыаналанар бастыҥ быыстапкалар, аатырбыт фестиваллар тоҕус кыһыл көмүс, биир үрүҥ көмүс мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Кинигэ араас омук тылларынан сүүһүнэн тыһыынча ахсаанынан тарҕаммыта. Онтон сиэдэрэй оҥоһуулаах көрүҥэ, тирии тастаах, бэлэххэ анаммыт сэттэ сүүс экземплярынан тахсыбыта. Мантан үһэ Саха сиригэр баарын билэбит. Бу сүдү үлэни, биһиги, Ньурба ытык хайатыгар Сатаҕа тиийэн иккитин сахалыы сиэринэн сүрэхтээбиппит.
2011 сыллаахха Америка Нью-Йорк куоратыгар ХНТ иһинэн үлэлиир аан дойду төрүт олохтоох омуктарын онус конференциятыгар А.И. Кривошапкин-Айыҥа “Наследие предков” диэн кинигэтин ситиһиилээхтик билиһиннэрбиппит.
Тоҕо онно тиийдигит диир буоллаххытына, манна кыһыл көмүс таҥастаах саха ыраахтааҕыта “Царь саков V-IV в. до нашей эры” диэн английскайдыы быһаарыы суруктаах ХНТ пресс-конференцияны ыытар дьиэлэригэр 1997 сыл бэс ыйын 24 күнүттэн көрдөрүүгэ турар. Алма-Ата куораттан 50 биэрэстэлээх “Ыраахтааҕылар хотооллоро” диэн ааттанар сиргэ 50-ча курганнарыттан биирдэрэ алҕас халаммакка ордубутуттан 4000-тан тахса араас киэргэл-симэх оҥоһуулаах киһини 1969-70 сылларга булбуттара. Ол курганнары хас биирдии ыраахтааҕы бэйэлэрин кэмнэригэр төһө кыахтаахтарын, убаастабыллаахтарын туоһулаан, араас сабардамнаах, кээмэйдээх гына кутуу, таһыы күүһүнэн оҥотторбуттара. Тоҕо маннык муҥнаммыттара буолуой? Үрдүк айыыларга үрүҥ күҥҥэ ордук чугаһын уонна ыраахтааҕы күҥҥэ тэҥнээҕин, дьүөрэлээҕин (солнцеподобный) бэлиэтээн, ол туоһутун бу киһини кыһыл көмүһүнэн киэргэттэрбиттэрэ. Үөһээ Таҥараттан этитиини ыларын ылыннарар гына, 70 сантиметр үрдүктээх хороох бэргэһэлээх эбит (антенна оннугар). Бэргэһэтин бэлиэ киэргэллэрэ эмиэ күҥҥэ чугас кыылынан архаардарынан, аар хаарга олохтоох чубукуларынан, көтөрдөртөн хотойунан, кыыртынан ситэриллибиттэрэ. Быһа түһэн эттэххэ, “курган” диэн саха тылыттан хаалбыт эбит. Өспүт, өлбүт, курсуйбут, Кур буолбут Хаан хараллыбыт сирэ диэн суолталаах диэн мин быһаарыы биэрэбин.
Мэҥэ таастарга, ытык сирдэргэ суруйан хаалларбыттарын эбэтэр дьиэлэригэр, долбуурдарга уурунар суруктарын “руна” диэн ааттыыллар. Саха тылынан суруллубут буолан, сатаан аахпакка араас омук бэйэтин тылынан быһаара сатаан, кырдьыга үөрэх бөҕөтүн үүннэрэн-үөскэтэн олорор.
Айыҥа этэринэн, “рунаны” бастакытынан, саха тылын билэр эрэ киһи, иккиһинэн, саха итэҕэлин бэйэтин этинэн-хаанынан (генетически) этиттэрэн истэр эрэ киһи сатаан ааҕар, суруйар. Ол иһин “кыһыл көмүс таҥастаах киһи” иһитигэр суруллубуту ааҕаары муҥнана сатаан баран, аан дойду тоҥ тыл үөрэхтээхтэрэ аккаастаммыттара. Онтон биһиги киһибит А.И. Кривошапкин-Айыҥа аахпыта. Билигин рунанан ааҕар уонна суруйар дьон бааллар. Айыҥа ньыматынан “рунаны” ааҕар Чурапчы Хатылытыттан дойдум дьоннорун Кузьма Аполлонович уонна Новосибирскай куоракка олохсуйбут, онно үлэлиир кини убайын, тутуу учуонайын Дмитрий Аполлонович Федоровтары туоһу быһыытынан күөн уонна киэн туттан бэлиэтээн аһарыым.
Билиҥҥи түүр омуктар өбүгэлэрин удьуорун 5-6 тыһыынча сылынан барыллатан ааҕаллар: htth|www.limk.com/golimk.php/lid=116518.
Биһиэхэ сыһыаннааҕа 4-4,5 тыһыынча сыллааҕыттан биллэр “этрускалар” буолаллар. “Бөө туруу уустара” диэн суолталаах. Билиҥҥи Чурапчы, Таатта, Амма 1912 сыллаахха диэри Боотурускай аатыран олордохторуна, Иркутскай генерал-губернатора “Хайа, эһиги туох диигит?” – диэн ытыктаан туоһулаһара. Ол бэйэбит үс аҥы территориянан быһа анньыллан туга даҕаны (өбүгэтэ, историята, территорията) суох буолан, атын ааттарынан ааттанан өбүгэ эйгэтин ситимин сүтэрэн олоробут. Хаһан эрэ чарапчылаах балаҕаннааҕын иһин Чарапча диэн сурукка хатаабыттарыттан Чурапчынан сураҕырабыт. Улуус аата түөрт тыһыынча сыллаах историятыттан аккаастаммакка, төрүт аатынан Боотурускай улууһа буолуохтаах. Бу Чурапчы диэн улуу уус, нэһилиэк, аҕа ууһа, сир-дойду, үрэх-күөл, сис тыа, алаас да аата буолбатах.
Аҕа ууһа олус улаатан тэнийэн улуу уус буоллаҕына “Улуус” диэн аатырар. Бу өйдөбүл харах харатын курдук харыстаныахтаах. Улуус иһиттэн эрэ улахан удьуор хааннаах (геннаах), норуотун туһугар олоруохтаах баһылык, салайааччы тахсыахтаах.
Оттон үйэлэрин тухары бэйэлэрин айахтарын уонна истэрин иһин сордоспут “көҥөс” байанайдаах “соболооруйа хоспохтооруйа, кистээрийэ” буола сылдьыбыт, өбүгэтиттэн тартарыылаах киһи, төһө даҕаны үгүс үрдүк үөрэхтэннин, төһө даҕаны өйдөөх-талааннаах буоллун, баара-суоҕа үөһэттэн эппиттэригэр истигэн салайааччы эрэ буолар кыахтаах. Абыраатаҕына аймаҕын аһатыа, улааттаҕына уруутун улаатыннарыа. Ол таһымыттан хаһан да тахсыа суоҕа. Сорохторго ол даҕаны суох, хааннарыгар хатамматаҕын хантан ылыахтарай? Суох аата суох.
Бу түүр омуктар биһиги эрабыт иннинээҕи тыһыынча сылтан саҕалаан биһиги эрабытыгар диэри биллэр өбүгэлэрин “скифтэринэн” ааҕаллара, атыннык эттэххэ, “үс кут сахалары”. Ити кэминээҕи туоһулааччыларынан – Геродот (V үйэ б.э.и.), Ксенофонт (V-IV үйэлэр б.э.и.), Полибия, Птоломея (II үйэ б.э.и), Старобона (I үйэ б.э.и.). Онтон салгыы “гуннар”, “хууннар” диэн ааттанар үрүҥ күн таҥаралаах “күннэр”. Күннэр ол биһиги, күн бүгүнүгэр диэри үрүҥ күҥҥэ сүгүрүйэн ыһыах ыһааччылар буолабыт. Сахалар аатырбыт киһибитин Ат Уола Дьөһөгөйү (Атилланы) киһи-аймах билинэригэр тиийэр. Атилла дьүһүннүүн-бодолуун, килиэ тимир куйахтыын, аһыыр иһиттиин, иһэр чорооннуун (мас кубок дииллэр) бэйэбитигэр майгынныыр. Хартыынаҕа, кумааҕыга суруллубута, ахтыллыбыта элбэх. Итинтэн салгыы VII-VIII-с үйэлэргэ диэри кинилэри мэҥэ күөх халлааҥҥа диэри үҥэллэрин, сүгүрүйэллэрин иһин төргүү ындыылаахтарынан, ат көлөлөөхтөрүнэн “күөх түүрдэр” диэн билинэллэр. Онтон олус улаатан, элбээн тоҕус оҕустартан (улуустартан) туһунан суолланан-иистэнэн Казахстан, Кыргызстан, Узбекистан, Туркменистан, Азербайджан уонна Турция буолан олороллор.
Онтон сахалар ханна бардыбыт? 758 сыллаахха үрдүк халлаантан үөттэриилээх Бөртө Чоной диэн киһи үөскээбитэ үһү. Ойоҕо Маралай Куо. Бөртө ууһа диэн биһиэхэ арҕаа Хаҥаласка Сэбиэскэй былаас силигилиэн иннинэ Улахан Ааны ааттыыллара. Бу киһи оҕото Бата Чаҕаан 786 c. төрүөх. Чаҕааннар олохторо, сыдьааннара Чурапчы Кытаанаҕар бааллар. Баҕар, Бата буолбакка, Кыта буолуо? Эмиэ онно Кыта Баалы диэн улахан күөл таһыгар Улуу Кудаҥса төрөөн-үөскээн ааспыта. Бата Чаҕаантан – Тамача (828 c.) – Хорочоон Мэргэн (847c.) – Уолдьу Борохул, Салы Хачаайы, Өкө Ньулдьун (873 с.) – Сим Сэчи (891 с.) – Хорчу (908 с.) – Бордьугунай Бэргэн; ойоҕо Моҕолдьун Куо. Эрэ өлбүтүн кэнниттэн Үөһээ Таҥараттан төрөөбүт оҕото Бөдөҥ Чуор (970 с.) буолар. Киниттэн Баргыдай; Баргыдайтан Чихидул Бөҕө, онтон Мэҥэ Тулун. Кини Маварул диэн ойоҕуттан сэттэ уоллаах. Онтон ордубута Тумбунай Сэһэн (1069 с.); киниттэн Хабыл Хаҕан (1094 с. эбэтэр 1101 с. төрүөх); Уһун Суһугул диэн ойоҕуттан биэс уолуттан соҕотоҕун ордубут Бардам Баатыр. Кини улахан уола Түмүүчээн (Төбөтчөөн, Таҥара оҕочооһо). (Чингисиана. Свод свидетельств современников. Москва. “Эксмо”. 2009 г.)
Ааспыт үтүмэн (үтүмэн – кэм-кэрдии ааҕыытыгар тыһыынча сыл) улуу киһитэ Чыҥ (крепкий духом) уус Хаана – Чыҥыс Хаан аатырбыта. Бары омук үөрэхтээхтэрэ үтүгүннэрэн Чингиз Хан диэн баран, бу тыл суолтатын билбэппит дииллэр. Чыҥыс Хааны үөрэппит калмык учуонайа Эренжен Хара Даван 1928 с. Белгородка эмиграцияҕа сылдьан кинигэтин таһаартарыаҕыттан бары онтон усталлар.
Дойдубар Хатылыга билигин Чөбүччээн диэн ааттанар алаас баар. Ол, баҕар, таайа сатыыр таабырыммыт буолаарай? Мантан балтараа көстөөх сиргэ ойоҕун аатынан ааттанар Одьулуун (Ойулуун) диэн ааттанар улуус улахан нэһилиэгэ баар. Таатта улууһугар иккис уолун аатынан Игидэй (1186-1241 с.) нэһилиэк диэн баар. Нугудай диэн улахан сэрии тойонун аатынан нэһилиэк Чурапчы сэлиэнньэтиттэн үс көс бэттэх Мугудай диэн аатыран түөлбэлээн сытар. Ити курдук, өспөт, өлбөөдүйбэт өбүгэлэрбит ааттарынан үйэтитиллэн Хадаар, Хайахсыт, Хатылы, Дириҥ диэн нэһилиэктэр бааллар.
Чыҥыс Хаанныын бииргэ сэриилэспит, былаас былдьаһан утары охсуспут Алтан Хаан аатынан нэһилиэк Аммаҕа баар. Мэҥэ нэһилиэктэрэ Өлөчөй, Сатаҕай, Бүтэйдээх сороҕо урут алтаннар диэн аатыраллара. Онтон тарҕанан алтаннар олохторо диэн ааттанар сир Одьулуун уонна Хатылы икки ардыгар тиийэ баар. Хорулу Дархан диэн Чыҥыс Хаан үөлээннээҕин, солбуйааччытын сыдьааннара билигин Амма Абаҕатыгар баалларын билинэллэр. Дархан аатынан Ньурбаҕа Хорула нэһилиэгэ баар. Антоновкаҕа Чыҥыс Хаан үөлээннээҕэ, Инээк аҕатын ууһуттан төрүттээхтэр элбэхтэр. Сэбиэскэй кэм биллэр салайааччыта А.Я. Овчинникова бу аҕа ууһуттан төрүттээх.
642-671 с. саха ыраахтааҕыта буолбут Хадан Хаан диэн ааттаах нэһилиэк Сунтаарга баар. 1152-1170 cc. баһылаан олорбут Одуну Хаан нэһилиэгэ 1931 сылтан Горнай оройуонугар Маҕарас бөһүөлэгэ буолбут. Дьиҥинэн, Одуну улууһа буолуохтаах. Сахаҕа дьиҥинэн өйдөнөр дьыала. Ол да иһин өбүгэ саҕаттан “Одун Хаан оҥоһуута, Чыҥыс Хаан ыйааҕа” диэн бигэ өйдөбүл, суруллубатах сокуон баарын хас биирдии саха бүтэйдии этинэн-хаанынан билэр, сэрэйэр. Ити курдук, өбүгэ дьаһаныыта аҕыс үйэ да аастар умнуллубат, сүппэт гына дьайа сытар.
Онтон нууччалыы суруллубуппут диэн суох. Ити кэмнэрдээҕи илиҥҥи түүрдэр тустарынан Лю Мао Цзай үлэтэ атын омуктар тылларыттан ньиэмэстии эрэ тылбаастаммыт эбит. Ону саҥа ирдэһэн булан, үлэлэһэн эрэбит.
Орто Азияҕа уонна билиҥҥи хаһаах омуктар сирдэригэр 517-518 сыллардаахха Иирээн ыраахтааҕыта Дарий аҕыс саарыстыбаны сэриилээн баһылаан олорбута. Ол кыайыытын үйэтитээри Бехустун хайатын хапчаанын сирэйигэр бэйэтин уонна аҕыс самнарбыт ыраахтааҕыларын кэлгиллэн туралларын мэҥэ тааска суордаран оҥотторбута билигин даҕаны баар. Манна ахсыһынан турааччы хороох бэргэһэлээх киһини “Бу сах схунха”, а.э. “үс кут саха” диэбиттэр.
Онон Ахменидтар династияларын уста-туора уйатын билээри, аны иранныы билэрбит ирдэнэр буолла. Онуоха диэри бу маннык эрэ ис туоһулартан дуоһуйарга тиийэбит.
Бумын Хагантан (Бу Мин Хаан аҕата 552 с. өлбүтэ) саҕалаан саха ыраахтааҕыларын төрүччүтэ маннык сайтка www.wostlit.info баар.
Краткий справочник родословия
«рода господинов» народа Саха
Народ Саха берет свое начало от того момента, когда Ашина (Айыҥа Сиэр Тойон – П.С.Ф.) увел свой род на Алтай, после раскола объединения Сяньби. На территории современной Монголии потомки Ашины создали могучую империю. На каганате Алтайских тюрков в центральной Азии правили Бумын каган, Истэми Каган, Мухань Каган (Мунньаҥ Хаан аҕата), Тобо Каган (Төбө Хаан аҕата) и тд. У Бумын Каган (Бу Мин хаан аҕата) было двое сыновей от первой жены и один сын от второй жены, красавицы уйгурки. Его звали Кури (сахаларга ойоҕун быраатын, «күрэ быраат» дииллэр, ол аата хаан аймах буолбакка, уруу буолар, ол иһин «шад» дэнэр). Сначало его статус был шад, т.е. принц крови, но не престолонаследник. Куры-хан прибыл 555 г.н.э. со своим родом на Байкал, т.к. после смерти Бумын Каган в 552 г на каганате из-за борьбы за власть настали тревожные времена. На Байкале Кури-Хан стал основателем союза племен и сумел получить расположение поднебесного императора и добился титула Хан.
554-585 гг Куры-Каган. 850-880 гг шад Могой.
585-597 гг Хан Кюлюк. 880-898 гг шад Модун.
597-622 гг Хан Хойку. 898-930 гг шад Кочай.
622-642 Хан Дархан. 930-961 гг шад Далан.
995-1002 гг шад Кутул 995-1002 гг шад Кутулук.
642-671 гг Хан Хадан. 1050-1068 гг шад Холбон Дархан
671-692 гг Хан Бугу. 1136-1152 гг Хан Олот Дархан.
692-722 гг Хан Сэрэксэн 1152-1170 гг Хан Одуни Дархан.
722-731 гг Хан Тукай. 1170-1188 гг Хан Эрилик Дархан.
731-780 гг шад Бохой. 1188-1199 гг Хан Билгэ Дархан.
780-798 гг Хан баргут. 1199-1220 гг Омолоон Боотур
798-814 гг Хан Куртун. (погиб бою с монголами)
814-831 гг Хан Турка.
831-850 гг шад Харада.
Переселились в сторону Туймаады со своими приближенными людьми, на лошадях со скотом и табунами племена Хангыс, Боотур и Джархан…
На междуречье Лены и Амги создали свое государство, слившись с жившими тут тюркоязычными Уранхайцами и манчжуроязычными Саха и пришедшими в 1230 г монголоязычным племенем Хоро.
Родословие правителей народа Ураанхай Саха на совете кангаласских старейшин от 10 марта 1896 года.
1. Эллэй Эр Соготох.3
2. Экин Абаган.
3. Дэкси Дархан.
4. Хогосуун.
5. Дойдууса Дархан.
6. Мунньан Дархан.
7. Тыгын Дархан (погиб 1632 г.)
8. Чаллаайы Боотур (повешен и четвертован 1642 г.)
9. Наместник Масары.
10. Наместник Кюнняк.
11. Наместник Могой Сыраан.
12. Наместник Софрон Сыранов (крещен).
13. Наместник Додор Сыранов.
Сегодня самое полное и информативное собрание о восточных тюрках (туцзюя) – это работы Лю Мао Цзай, не доступное для российских тюркологов. С 300 г.н.э. на средней Лене жили тюркоязычные Да Шивей, предки Уранхай, (по данным Бэй Вэй шу) по не понятным причинам они по реке Олекме вышли в Забайкалье в 6 веке по Тунгирскому волоку, оттеснив племя Борджигин (Бөрө дьоно) в степь. Их присоединили к себе Кидани в 9 веке и создали империю Ляо (на развале империи Тан). Когда развалился империя татарских племен Ляо в 1125 году Уранхайцы раскололись и одна часть ушла обратно на среднюю Лену, другая на запад, остальные остались. А манчжуроязычные Саха появились на Лене после раскола племен Мохэ в приморье усилением государства Бохай. С манчжурского слова САХА имеет два смысла – 1 (СЕВЕР), 2 (ОХОТА), сейчас так называемые слова неизвестного происхождения в якутском языке – это слова манчжурского происхождения, такие как: баҕана (бакана) – столб, Аман өс – заветное слово, бэлэх (бэлэк) – подарок, лэкэ – точильный брус, болдьох – уговор, сыарҕа (шэрхэ) – сани, урсун – фигура, тангачу (танха), дал – заслонка и тд., всего 800 слов. www.wostlit.info, uhhan.ru сайтан
Лю Мао Цзай, илиҥҥи түүрдэри үөрэппит кытай историгын үлэтин 1958 сыллаахха ньиэмэстэр эрэ тылбаастаабыттара. Онтон икки кинигэтин биһиги булан илдьэ сылдьабыт эрээри, ньиэмэстии тылтан сахалыы тылбаастыан сөптөөх киһибит билиҥҥитэ көстө илик.
Айыы Сиэн
