Күндү ааҕааччым!

Күндү ааҕааччым!

“Киһи киһиэхэ киһилии сыһыаннаһар муударай кэмэ кэллэҕинэ эрэ дьиҥнээх норуот талааннарын өйдүөхтэрэ – харыстыахтара ”

И. И. Гоголев – Кындыл.

” Ийэ дьиэ тэбэр сүрэҕэ” — бу тыл киһи окко түспүт оҥоһуутунан, сиргэ туспут сэрэбиэйинэн биһиги талбаппыт ийэни, сири, омугу ол барыта айбыт айыыларбыт диэн туран, оҕо билиэхтээх кини ханнык сиргэ төрөөбүтүн, омугун, төрөөбут тылын. Ийэҕэ оҕо диэн саамай биир айылҕа биэрбит кэрэтэ. Кэрэ диэн тыл элбэҕи арыйар, толкуйдатар, суолбутун тобулу буларга элбэх эрэли кынаттыыр. Эрэл – диэн биһиги оҕолорбут, кэлэр кэнчээри ыччаттарбытын харыстаан, ууннэрэн – сайыннаран, киһи буолан бу орто туруу бараан дойдуга хаалларан барар кэрэ бэлиэбит буоларын бары диэн бэркэ билэр буоллахпыт. Онон бу манна этиллэн ааһар суолларга, бигэтик олох диэн сунньэ ханна сытарын, бу үлүгэрдээх сайдыы балысханыгар муммут оҕо курдук сылдьыбатын туьугар,(киэҥник ыллахха омук, нация ) кыаҕар эрэнэн, бэйэтин бэйэтэ көрүнэр- харанар, атын дьонтон( омуктан),туох да итэҕэһэ суох, үүнэр – сайдар кыахтаахпын диэн билиниитэ бу буолар духуобунай культурабыт биир баар суох биллэр – көстөр ситиһиитэ. Киһи ис кэрэлээх буоллаҕына охтон – быстан биэрбэт, күүстээх буолар эбит диэн, киһи барыта ону билэр. Бу кэскиллээх өй – санаа ситимэ хайдах бэйэлээх өйүн өрүкүтэрэ, санаатын сайыннарара, уйулҕатын уһугуннарара, кыаҕын кынаттыыра саарбахтаммат.

Биһиги обществобыт аҕаа – ийээ, эбээ – эһээ сыаннаһын дьиҥнээхтик толорор кэмэ кэллэ. Историяны ылан көрдөххө Россияҕа ийэ – аҕа, эбээ – эһээ 17 – 20 үйэ кирбиилэригэр буолан ааспыт кэмнэригэр, күүстээх санаалаах буоланнар, биир сомоҕо санааны тутуһаннар, улахан тургутуулаах олоҕу ааспыттара. Ону биһиги киэн туттан, холобур оҥостон, атын олох тургутууларыттан куттаммакка, чаҕыйбакка сайдыы суолугар тахсыахтаахпыт. Билиҥҥи олохпут тургутуулара:

1) Глобализация;

2) Империализм ( Китай, Япония, США);

3) Звуковая культура ( Киинэ, интернет);

4) Адаптационнай период.

Бу манан тирэҕирэн көрдөххө биһиги обществовыт улахан охсууну ылбыт. Ким хайдах сатабыллааҕыннан дьаһанан олорор кэмигэр олоробут. Бу кэмҥэ туох баар сыаннас гуманнас сиргэ – буорга тэпсилиннэ.
Биһиги Россиябытыгар уларытыы, сайдыы суолугар киирэригэр, норуот адаптациятын ыларыгар бу биһиги курдук духуобунастаах норуокка барыта сүктэриллэр. Ол иьин да буолуо, ойуур маһа үрдүктээҕин – намыһахтааҕын курдук бэйэни салайыныы, дьиэтин эркинин, ис – тас улэтин – хамнаһын, оҕо иитиитин эппиэтинэһин норуот сүкпүтэ. Ол иһин Россиябыт кэрэ аҥаардара охтон – быстан биэрбэккэ, бу балысханнаах сайдыы кэлэн иһэригэр, бары биир киһи курдук айылҕабыт биэрбит сирин – буорун, өбугэлэриттэн биэрбит талааннарын дьүөрэлээн билиҥҥи олоххо туһанан, харыстаан, кэлэр кэнчээри ыччаттарыгар тиэрдиэхтээхтэр. Үрүҥү – хараны араарар кэм – кэрдиис кэллэ. Хас биирдии киһи бэйэтин – бэйэтигэр эппиэттэнэр кэмэ. Онно тирэх буолар сыаннастар:

1) Итэҕэйсии;

2) Эрэнсии;

3) Таптал;

4) Харыстааһын;

5) Тиэрдээһин.

Бу киһи ис кэрэтин кыаҕа уонна тирэҕэ, олоҕун олуга.

Бу өй- санаа сүрүн суолтата- ситиһиилэргэ олоҕуран, олортон холобур ылан, салгыы сайыннаран үүммүт 21 үйэҕэ туох эмэ суолталааҕы, күттүөннээҕи оҥорон, тутан- айан хаалларбыт киһи диэн инникигэ угуйар, кэскилгэ көҕүлүүр үтүө санааны бар дьоҥҥо, ордук эдэр ыччакка иҥэрэригэр, иитэригэр сытар. Дьэ, ол иһин, Саха сирин омуктара, чуолааан биһиги сахалар манна суолта биэрбэккэ, тугу ситиспиппитин сыаналаабакка, итэҕэспитигэр уонна бириэмэтигэр туоратарга кыһаллыбакка, кэлэри кэрэһэлээбэккэ ээл- дээл сылдьарбыт хайа да өттүнэн табыллыбата буолуо. Итини этэн туран, билиҥҥи цивилизация, аныгы культура хамсатар кууьэ буолбут производства, наука, үөрэх, техника, информация, сибээс, коммуникациябаһыыйар үгүс саҥалыы көрүҥнэрэ общественнай олохпут арахсыспат аргыстара, быстыспат быһыыта, сотуллубат сорҕото буоллулар. Духуобунай культураҕа даҕаны, кини чөлүгэр түһүүтүгэр, өрө тахсыытыгар ситиһии балай да баар диэн бэйэни сэнэммэккэ, бэйэ кыаҕын намтаппакка киэн туттан этиэх тустаахпыт. Духуобунай культурабыт бары сурун өруттэрэ, ол иһигэр тылбыт – өспүт, саҥабыт – иҥэбит, сурукпут – бичикпит, ойуубут- мандарбыт, сиэрбит – туоммут, үгэспит – итэҕэлбит, куппут- сүрбүт, айылгыбыт – уйулҕабыт, литературабыт, фольклорбут,искусствобыт араас көруҥнэрэ төрөөбүт төрүт эйгэлэрин, бэйэ бодолорун соччо сутэрбэккэ, саҥалыы тыыннанан, билиҥҥи кэм ирдэбилигэр хапсан, аан дойдуга билиннибит, атын омуктарга көһүннубүт.

Ол да буоллар, төһө да мэһэй – таһай, кыаһы – адаҕа, үүрүү – үтүрүйүү, кыһалҕа кыпчыттарыы, сор – муҥ баарын үрдүнэн, инникигэ эрэллээх, уһуну – киэҥи өйдүүр хорсун – хоодуот чулуу дьоммут барахсаттар норуоппут туһа диэн араас хабыр сыһыаны, олоҕо суох буруйдааһыны тулуйан – туруулаһан, сорохтор бэл олохторун толук ууран да туран, тылбытын – өспүтүн, культурабытын харыстаан, сайыннаран, бар дьон өйүгэр – санаатыгар холобур буолар үтүө өйдөбүлү хаалларан, киэн туттуу барҕа махталын ылыахтарын ыллылар. Итини этэн туран, биһиги билигин бар дьон, ордук эдэр ыччат, хоолдьукпутун хоҥкутан, сүһүөхпүтүн сүгүрүтэн кинилэргэ истиҥ – иһирэх барҕа махталбытын этиэхтээхпит уонна бу үүнэн эрэр 21 үйэҕэ кинилэр курдук бар дьоммутугар саҥаны туһалааҕы, кэскиллээҕи дьоҕус кыра да буоллун киллэрбит, хаалларбыт киһи диэн бүччүм өйү – санааны ылыныахтаахпыт. Дьэ ол буолуо этэ орто туруу дойдуга олорон ааспыт бэлиэбит, дьоммутугар – сэргэбитигэр хаалларар үтүө өйдөбүлбүт, дьоһун кылааппыт, сэмэй ситиһиибит. Төһөннөн элбэх киһи ыччат итинник өйү – санааны, баҕарар баҕаны ылынар да, оччоннон саҥа үйэҕэ омук быһыытынан олохпут уһуоҕа, бур – бур буруо таһаарар норуот буолар кэскилбит кэҥиэҕэ.

Төрүт культурабыт ол иһигэр духуобунай культурабыт, дьиҥнээх сахалыы көрүҥнэнэн төрут уос бодолоро уһуктан ордук бу кэлин сылларга сайдыы уонна барҕарыы суолугар эрэллээхтик киирдэ. Олору быһаарыы, салгыы сайыннарыы барыта бэйэбититтэн тутулуктааҕын дьон – сэргэ өйдөөн эрэрэ киһини астыннарар. Культурабыт эйгэтэ уонна тас көрүҥэ эрэ буолбакка, көҥүлгэ өй – санаа уһуктан, саҥаны айарга – тутарга дьулуһуохха, кэрэҕэ, сырдыкка үйэлээххэ тардыһыахха!

Сахалыы балаһа эрэдээктэрэ: Тубсаана, культуролог.