Отоон Эмтээччи
Үлэбит сүнньүнэн бииртэн биир сэргэх, сонун дьону кытары алтыһыы, сэһэргэһии – оһуобай табыллыы. Оннооҕор ойуур маһа араас үрдүктээх, сир симэҕэ араас дьэрэкээн өҥнөөх. Хас биирдии киһи бэйэтэ ааҕылла илик туспа кинигэ, таайылла илик таабырын кэриэтэ. Оттон ол уратыны табатык өйдөөн, туох эрэ бэлиэ хаачыстыбатын ааҕааччы киэҥ араҥатыгар толору тиэрдии – судургута суох сорук.
Холобур, бүгүн мин эһиэхэ билиһиннэрээри гынар дьоруойум хайа эрэ өттүнэн үгүстэргэ майгыннаабат, өйдүүн-санаалыын, дьарыктыын. Аныгы кэм бэлүһүөгэ да диэтэххэ, улахан алҕас суох. Дьахтар, эр киһи аналларыгар да көрүүтэ ураты. Холобур, кини Ил Түмэҥҥэ дьахталлар, (-) бэлиэлээхтэр, олоруохтаахтар, кинилэр аналлара – хонтуруолааһын, оттон бырабыыталыстыбаҕа, бэрэсидьиэҥҥэ хайаан да эр киһи, (+) бэлиэлээхтэр, баһылыахтаах, дьаһайыахтаах, оччоҕо эрэ олох отуора көнүө үһү. Аны «аҕа» диэн – «аҕаабыт» (биспит) диэнтэн тахсыбыт, ийэ – «иилэн» ылбыт диэнтэн диэн быһаарар…
Онон хантан, туохтан саҕалыахпын билбэккэ, сатаабат эрээри сата баһын тардыбат туһугар аҥаардас отоһут быһыытынан көрөн, сүбэ-ама ыларга сананным.
Отоон Эмтээччи
эбэтэр «эниэргийэ сантехнига»
Степан Федотович Попов (Айыы Сиэн) – судургутук эттэххэ, отоһут, норуот эмчитэ. Ол гынан баран, үгүстэр саныырбыт курдук, отунан-маһынан эмтээччи буолбатах. Бэйэтэ этэринэн, «тобулута баттыалаан», о. э. отоон эмтиир идэлээх. Омос истиигэ дьикти дьарыгын маннык быһаарар:
- Эккин-сииҥҥин тобулута баттаан имитиини отооһун дэнэр. Манныгынан дьарыктанар киһи – отоһут. Ону билигин отунан-маһынан эмтээччини – эрэ отоһут диэн, кыаратан ааттыыр буоллулар. Отооһун диэн – эккэр-сииҥҥэр ыалдьар сири тобулута баттаан булан, илиигинэн эбэтэр тарбаххынан имитэн, суох оҥостуу. Холобур, төбөҥ ыалдьыыта букатын да ыраах, атаххар баар ыалдьар сиргиттэн төрүттээх буолуон сөп.
Онуоха мин ыйытабын:
- Шиатсу ньыматынан курдук дуо? Холобур, иһиҥ ханнык эрэ туочуката ис уорганыҥ үлэтин кытары сибээстээх эҥин диэн, араас схема баар буолааччы.
- Онтуҥ элбэхтэн аҕыйаҕын эрэ хабар. Киһи аһаабыта-сиэбитэ дьайар күүс (эниэргийэ) буолан, кэтэх мэйиигэ мунньуллар (аккумулятор курдук) уонна өй үлэтиттэн, билииттэн алдьас тутулуга суох, хас биирдии килиэккэҥ үлэтин-хамнаһын үйэҥ тухары күннэри-түүннэри кэтии, салайа сылдьар күүрээн буолар. Кытай үөрэҕинэн, киһи ис туруга сүүрбэччэ күүрүү сүүрээнинэн уонна 1,5 тыһ. туочуканан сибээстэнэр. Бу олус ситэтэ суох үөрэх. Оттон киһи этин-сиинин биир кв. см. милиардынан килиэккэ баар. Балар бэйэ-бэйэлэрин кытта сүүһүнэн, тыһыынчанан сибээстэһэр ситимнээх буоллахтарына, киһи үйэтигэр үөрэтиллэн бүппэт үөрэх буолар. Бу күүрээн сүүрээни хайа быстахха, эккэр-хааҥҥар, эрэнгиэҥҥэ, көмпүүтэргэ көстүбэт буолан, Дьобуруопа дьоно сымыйаргыыр, саарбахтыыр. Арай үһүс хараҕа аһыллыбыт эрэ киһи бу сүүрээни күүс эргиирин аһарар сандаарбыт сырдык убаҕас курдук көрөр.
- Маны сиһилии быһаарыаҥ дуу?
- Кэтэх мэйиигэ мунньуллубут күүрээн сис мэйиитин устун түһэн иһэн, хас биирдии тоноҕос быыһынан тахсан, тустаах уорганы (эти-сиини) хааччыйан баран, хайаан даҕаны илии эбэтэр атах төбөтүгэр тиийэн, онтон эргийэн, аны атын уорган сүүрээнэ аатыран мэйиигэ төннөр. Күүрүү күүһэ мэйииттэн эргийэн киһи икки өттүгэр тарҕанан баран, күүһүн сүтэрбэккэ эргийэн кэлэр буоллаҕына, киһи доруобуйата туйгун диэн буолар. Оттон ханан эрэ ыалдьар туочукалаах буоллаҕына, сүүрээн хаайтаран, күүрээн уларыйар, оччоҕо мэйии икки өттүгэр тус-туһунан күүрүүлээх күүс төннөн кэлэр. Бу маны ыарыы диэн ааттанар. Сүүрээн ортотугар төһөнөн бобо тутааһын (спазм) баар даҕаны, оччонон сүүрээн кэһиллэр, бобуллар, туругуҥ мөлтөөн иһэр. Бүтэр уһугар мэйии күүрээн араастаһыытын тулуйбакка умуллар, уостар. Маны өлүү диэн ааттыыбыт. Үһүс хараҕынан көрдөхтөрүнэ, хаайтарыылаах туочука сэтэрэн, кытаран көстөр. Өскөтүн сэтэрбит сир сымнаҕас миэстэҕэ баар буоллаҕына, ол уһаатаҕына улаатан, искэнни-хара өҥнөнөн көстөөччү (киста, доброкачественная опухоль). Өскөтүн уһуннук, уонунан сылларга, балары туораппакка, иитиэхтии сырыттахха, сытыйыы баран халлаан күөҕэ өҥүнэн дьайдаҕына, араак ыарыыга кубулуйар эбит.
- Судургутук өйдөөтөххө, сүүрээн (эниэргийэ) хаайтарыыттан ыарыы төрүөттэнэр? Маны хайдах туоратыахха сөбүй?
- Бүөлэммит сүүрээн хаһан да туораттан кыттыыта суох аһыллыбат, көмөлөстөххүнэ, үлэлэстэххинэ эрэ аһыллар. Маны быччыҥ үлэтинэн, иннэлээн, түөннээн уонна тобулу баттаан, илбийэн эрэ көннөрүөххэ сөп. Өссө сырдык санаанан, үтүө өйдөбүлүнэн өрүһүнүөххэ сөп. Балары баһылаабыт киһи, холобур, үөһүгэр тааһы үөскэппэт, сүрэҕэ ыалдьан эрэйдэммэт, таарымтаттан да таһыччы куотар.
- Эмтииргэр дьон ыалдьар туочукатын хайдах билэҕиний?
- Көрө олорор киһим туруга миэхэ киирэр. Ыалдьар киһи туруга бэйэҕэр эрэ буолбакка, туора дьоҥҥо кытта дьайар. Холобур, оҕо төрөппүтэ ыалдьарын өрүү аттыгар сылдьан, ылыныан сөп, тымныйдаҕына, атаҕын тоҥордоҕуна. Ону утумнаан ыалдьыыга киллэрэллэр. Ол эрээри хайаан да төрөппүтүн ыарыытын оҕо ылар диэн буолбатах. Мин ыалдьар сирдэрин булан, тобулута баттаан эмтиибин. Судургутук быһаардахпына, сантехник үлэтин толоробун. Холобур, дьиэ систиэмэтигэр ханан эрэ салгын хаайтарбыт буоллаҕына, батарыайа ситэ сылыйбат дии? Ол курдук сүүрээн бобо тутуллар, кыайан барбат миэстэлээх буоллаҕына, ону астахха табыллар.
- Кэпсэтиибит иннинэ “сүрэҕэ суох эрэ киһи ыалдьар” диэн соһуппутуҥ. Быһаарыаҥ дуу?
- Сөп. Сүрэҕэ суох эрэ киһи ыалдьар. Уопсайынан, ыарыы диэн суох ээ. Барыта – эниэргийэ хаайтарыытын комбинацията. Орто дойдуга олохсуйааччы хайаан да Ийэ кутун ииттиниэхтээх, Салгын кутун сайыннарыахтаах, Буор кутун бөҕөргөтүөхтээх. Эн ыарыыгын эбэтэр ыалдьаары гыммыккын бэйэҕиттэн атын ким да, тиэхиньикэ да билэр кыаҕа суох. Онон кимиэхэ да сэлээннээбэккэ, бэйэбиттэн ордук миигин ким даҕаны билбэт, ыарыыттан быыһаабат, өлөртөн өрүһүйбэт диэн өйдүөхтээхпит. Отооһун курдук мындыр ньыманы хас биирдиибит баһылыахтаах. Маны ситистэхпитинэ үһүс үтүмэҥҥэ сахалар саамай чэгиэн эттээх-сииннээх, чэбдик туруктаах олоруохпутун сөп.
- Ыалдьар сирбитин хайдах булабытый?
- Тыый, оттон имэринэн, баттыалаан көрөн. Эккин-сииҥҥин уҥуох субатыгар тиийэр гына бигээн көрдөххүнэ, тугуҥ да ыалдьыа суохтаах. Ыальдан сири буллуҥ да, тобулута баттаан, аһардан иһиллиэхтээх. “Ыалдьартан илии арахпат” диэн бэргэн өс хоһооно баар. Ол курдук ыалдьар сиргэр илииҥ да барарынан билиэххин сөп. Сүрүн ситим уҥуох субатыттан саҕалаан иҥииринэн, быччыҥ быыһынан, киһи этин сааһын устун барар. Хамсанан-имсэнэн хачайданыытыгар көмөлөһөҕүн. Онон хамсаныылаах хара үлэ доруобуйаҕа туһалаах. Холобур, тыыныыҥ күүһүнэн ойоҕосторуҥ, агдакаҥ өҥүргэстэрин сүмэһинэ хамсыырыгар көмөлөһөҕүн. Итини ситиһээри, арааастан тыыннаран эмтээһин ньымата баар. Хааман-сиимэн, хамсанан, синньигэс биилгинэн имиллэҥнээн бүөр үлэтигэр көмөлөһөбүт. Маны билиҥҥи мэдьиссиинэ туһаммат. Ыарыһаҕы оронтон туруорбат мөккүөрдээх. Бу – сыыһа. Ыарахан ыарыһахтар, архана, дьарҕа буолбуттар бэйэ көннөрүнүүтүн (массааһы) кыайымыахтарын сөп. Туочука ханна баарын булуу, кинини үлэлэтэр генератор оруолун толорооччу – отоһут, ойуун. Киһи эрдэ туохха дэҥнэммитэ, тугунан ыалдьыбыта, хайдах туруктаах сылдьыбыта киһиттэн хаһан даҕаны сүппэт. Айдарыылаах анала – маны уларытыы, бэйэтин туругар киллэрии.
- Хаһааҥҥыттан туочукалары булан, көннөрүнэн барыахха сөбүй?
- Дьарыктаныыгытын хаһан даҕаны эккит-сииҥҥит умайдаҕына (кыраадыстыы сылдьан), суһал көмөҕө наадыйдаххытына саҕалааҥ. Эдэр эрдэхтэн дьарыктанар ордук. Аҥаардас биир туочуканы туттан баран олоруу ситэтэ суох. Илии-атах тарбахтарыгар тиийэ оҥоро сатааҥ. Уопсай эмтиир, спортивнай массааһы аһары түстэххинэ, бэйэҥ эрэ көрдөөн булар таһымыҥ кэлэр. Бу таһымҥа киһи ыалдьар туочукаларын булан имитинэн суох оҥостор буоллаҕына – ыарытыйбат. Ыалдьар туочуката суох эрээри ыарытыйар киһи баар буолуон табыллыбат. Мин биир бэйэм 1986 сылтан биир да табылыакканы испэккэ, ыалдьыбакка сылдьабын. Ол иннинэ балыыһаны балачча кэрийбэхтээбит киһибин. Тобулута анньынар буолуохпутуттан ыла ыалдьыбаппыт. Мин 80-рын ааспыт икки аҕалаахпын, итиэннэ онно арыый тиийэ илик икки ийэлээхпин.
Кырачаан оҕо киинэ түспүт буолла да саҕалыахха сөп. Оҕо хаһан ыалдьарын кэтэспэккэ үлэлэһэ үөрэннэххитинэ, этэҥҥэ сылдьыаххыт.
- Төһө күүскэ баттыыр сөбүй?
- Кыах иһинэн, кыралаан, чэпчэкитик буолбатах. Эт-сиин кэһиллиитэ мэйииттэн, силииттэн саҕаланар, онтох уҥуох субаларыгар, сүһүөхтэрин силбиир силгэлэргэ, иҥиирдэргэ тиийэр. Устунан уорганнарга тиийэр. Бу таһымҥа тахсыбыт кэһиллиигэ киһи доруобай курдук буолан баттаппат, эчэйиилээх курдук имэрийтэрбэт, таарыйтарбат буолан хаалар. Ол иһин ыарыы төрүөтүн булан, эрдэттэн суох оҥороору уҥуоххун бигээн билэр буолуоххар диэри тутар, туттарар ордук. Оччотугар улахан ыарыыга ылларбаккын.
Степан Федотович үөрэҕинэн геолог. Отоһут быһыытынан хайдах дьарыктанан барбытын, төһө киһиэхэ көмөлөспүтүн, бэл Америкаҕа ХНТ иһинэн төрүт омуктар форумнарыгар сылдьан кэлбитин суруйбатым. Ону сөбүлээбэт. Эбэтэр, “өрөөбүт уоһу өһүлэри, хоммут уоһу хоҥнорору” кыайан сатаабатым диэн билинэрим ордуга дуу? Быһата, бу дьикти эмтэнии, норуот эмчитин туһунан сиһилии, салгыы билиэхтэрин баҕалаахтарга Степан Федотович “Үһүс үтүмэн өйдөбүллэриттэн” кинигэтин ааҕаргытыгар сүбэлиибин.
Татьяна Захарова – Лоһуура.
Кыым хаһыат.
Кистэлэҥ Күүһү сахалар – уох дииллэр.
Уохтаах (уохтаах кымыс, арыгы, буорах, саа).
Маннык сир халлаан кистэлэҥ күүһүн (программатын) нууччалар Бог дииллэр.
Уох-Бог.
Маннык сир халлаан таҥыллар күүһүн (программатын) сахалар Таҥара диибит.
Айыы Сиэн.
